| cyrkuł | |
| 1811–1850, 1854–1865 | |
 Cyrkuł kołomyjski (1816) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Kraj związkowy | |
| Siedziba | |
| Powierzchnia |
3 241,46 km2 (56,34 mil2)[1] |
| Populacja (1832) • liczba ludności |
|
| • gęstość |
56,64 os./km2 |
Położenie na mapie Austro-Węgier  | |
| 48°31′N 25°02′E/48,516667 25,033333 | |
Cyrkuł kołomyjski (niem. Kolomeer Kreis) – jednostka administracyjna Cesarstwa Austrii w Królestwie Galicji i Lodomerii w latach 1811–1850 i 1854–1865, na ziemiach polskich zagarniętych przez Austrię podczas I rozbioru.
Historia
[edytuj | edytuj kod]
Cyrkuł kołomyjski z siedzibą w Kołomyi utworzono 18 kwietnia 1811 z południowo-wchodniej części cyrkułu stanisławowskiego (z miastami Delatyn, Jabłonów, Kamionka Wielka, Kołomyja, Kosów, Kuty, Peczeniżyn i Pistyń). W skład nowego cyrkułu kołomyjskiego wszedł także przyłączony rok wcześniej do cyrkułu stanisławowskiego fragment zniesionego cyrkułu zaleszczyckiego (ze Śniatynem, Gwoźdźcem, Kułaczkowcmi, Zabłotowem, Horodenką i Michalczem), po odpadnięciu jego zasadniczej części do Imperium Rosyjskiego na mocy traktatu z Schönbrunn[2][3].
Początkowo cyrkuł kołomyjski miał inne granice niż w swojej późniejszej, utrwalonej formie. Nie obejmował północnych terytoriów w dolinie Dniestru (z m.in. Chocimierzem, Obertynem i Czernelicą[4]), natomiast granica z cyrkułem stanisławowskim w regionie Karpat była przesunięta bardziej na zachód, przez co cyrkuł kołomyjski obejmował m.in. Delatyn, Dorę i Mikuliczyn[5]. Po zmianach administracyjnych będących skutkiem kongresu wiedeńskiego z 6 czerwca 1815, w wyniku którego Rosja zwróciła Austrii terytorium Kraju Tarnopolskiego, doszło do zamiany w.w. terytoriów, przez co dolina Dniestru przeszła z cyrkułu stanisławowskiego do cyrkułu kołomyjskiego, a karpacka wypukłość przeszła z cyrkułu kołomyjskiego do cyrkułu stanisławowskiego[6].
Zniesienie cyrkułów w 1850 roku
[edytuj | edytuj kod]Po wydarzeniach rewolucyjnych w latach 1848–1849, które wstrząsnęły Cesarstwem Austriackim, w 1850 roku przeprowadzono istotną reformę administracyjną mającą na celu usprawnienie zarządzania na obszarze Galicji i Lodomerii. W jej ramach cyrkuł czerniowiecki, dotychczas będący częścią Galicji, został wyodrębniony jako osobny kraj koronny. Pozostałe 19 cyrkułów zostało zniesionych i zastąpionych przez trzy okręgi rządowe: Kraków, Lwów i Stanisławów, które podzielono na 63 powiaty (niem. Bezirkshauptmannschaften). Powiaty z kolei były tworzone na podstawie nowych okręgów sądowych, od dwóch do czterech na powiat[7]. Oznaczało to zarazem zniesienie cyrkułu kołomyjskiego, którego obszar podzielono między trzy Bezirkshauptmannschaften w składzie okręgu rządowego Stanisławów[7]:
- Horodenka – z okręgów sądowych: Horodenka, Gwoździec, Obertyn i Śniatyn,
- Kołomyja – z okręgów sądowych: Kołomyja (Kolomea), Zabłotów, Peczeniżyn i Jabłonów,
- Kuty – z okręgów sądowych: Kuty i Kossów.
Reaktywacja cyrkułów (1854–1865)
[edytuj | edytuj kod]Cyrkuł kołomyjski reaktywowano na mocy rozporządzenia z 24 kwietnia 1854, który przywrócił podział na cyrkuły w granicach sprzed reformy 1849, a które ugrupowano w dwa obszary administracyjne (niem. Verwaltungsgebiete) – Kraków i Lwów. Cyrkuł kołomyjski wszedł w skład obszaru lwowskiego[8].
Równocześnie, w ramach reformy uwłaszczeniowej z okresu Wiosny Ludów (1848–1849), która likwidowała jurysdykcję właściciela ziemskiego nad poddanymi, dominium galicjskie – jako podstawowa jednostka administracyjna i filar systemu feudalnego straciło rację bytu. Konieczne stało się zatem wprowadzenie nowego systemu administracyjnego, którego zręby powstały w latach 1851–1855. Utworzono wtedy 179 małych powiatów (niem. Bezirke) i ponad 6000 gmin (niem. Gemeinde)[9]. Cyrkuł kołomyjski podzielono na dziewięć małych Bezirków, podzielonych na 243 gminy[10]:
| Bezirk | Powierzchnia | Ludność | Liczba gmin | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Mil² | Km² | Ogółem | Os./km² | ||
| Gwoździec | 4,8 | 276,25 | 20.920 | 75,74 | 28 |
| Horodenka | 7,7 | 442,48 | 33.107 | 74,84 | 28 |
| Kołomyja | 5,8 | 333,59 | 31.154 | 93,41 | 26 |
| Kosów | 19,2 | 1104,96 | 33.677 | 30,47 | 23 |
| Kuty | 14,1 | 811,76 | 22.201 | 27,35 | 22 |
| Obertyn | 6,4 | 368,32 | 27.574 | 74,86 | 28 |
| Peczeniżyn | 8,7 | 500,39 | 32.842 | 65,62 | 28 |
| Śniatyn | 5,1 | 293,51 | 29.927 | 101,93 | 24 |
| Zabłotów | 3,6 | 207,18 | 22.140 | 106,87 | 16 |
| RAZEM | 75,4 | 4337,44 | 253.542 | 58,46 | 243 |
| ŚREDNIA | 8,38 | 481,94 | 28.171 | 74,63 | 27 |
Cyrkuł kołomyjski przetrwał do 1865 roku. Po nadaniu Galicji autonomii oraz powołaniu samorządu gminnego i powiatowego w 1865 zlikwidowano cyrkuły (Kreise), a dotychczasowe małe powiaty (Bezirke) w liczbie 179, zostały w ramach kolejnej reformy administracyjnej (23 stycznia 1867) zastąpiono przez 74 większych powiatów[9][11].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Das Koenigreich Galizien (1832). Weimar Geographisches Institut
- ↑ Grodziski, Stanisław (1971). Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772-1848, Wrocław (s. 161-165).
- ↑ Nowak, D. (2019). Austriackie katastry gruntowe w zasobach Centralnego Historycznego Archiwum Państwowego Ukrainy we Lwowie. Krakowskie Pismo Kresowe, (11), 37-53.
- ↑ Czernelica należała przed 1810 do cyrkułu zaleszczyckiego.
- ↑ School Atlas Map of Galicia ca. 1810. National Library of Russia in Saint Petersburg (digital copy sourced by Tony Kahane)
- ↑ Weiland, Carl Ferdinand (1832). Das Koenigreich Galizien. Kingdom of Galicia, Eastern Europe. Weimar Geographisches Institut, Weimar.
- ↑ a b Verordnung des Ministeriums des Innern vom 8 October 1850, wodurch die von Seiner Majestät functionierte Organisation der politischen Verwaltung der Königreiche Galizien und Lodomerien mit den Herzogthümern Auschwitz und Zator und dem Grossherzogthume Krakau kundgemacht wird (Reichs-Gesetz- und Regierungsblatt für das Kaiserthum Oesterreich, CXXXVI, Stück, ausgegeben und versendet am 16. October 1850, Nr. 383)
- ↑ Verordnung der Minister der Innern, der Justiz und der Finanzen vom 24. April 1854, betreffend die politische und gerichtliche Oragnisirung der Königreich Galizien und Lodomerien mit dem Grossherzogthume Krakau und den Herzogthümern Auschwitz und Zator (Reichs-Gesetz- und Regierungsblatt für das Kaiserthum Oesterreich, XXXIX, Nr. 111)
- ↑ a b Krzysztof Ostafin, Podziały administracyjne Galicji 1857 – 1910 [online], ArcGIS StoryMaps, 13 marca 2024 [dostęp 2025-03-10].
- ↑ a b Allgemeines Landes-Gesetz- und Regierungsblatt für das Kronland Galizien und Lodomerien mit den Herzogthümern Auschwitz und Zator und dem Großherzogthume Krakau. Jahrgang 1854, Lemberg 1855.
- ↑ Krzysztof Ostafin, Mateusz Troll, Dominik Kaim, Jakub Taczanowski, Problem doboru jednostek odniesienia przestrzennego w integracji danych z drugiej połowy XIX i początku XX w. z terenów Galicji i Śląska Austriackiego, „Studia Geohistorica” (8), 2020, s. 194–212, DOI: 10.12775/SG.2020.09, ISSN 2300-2875 [dostęp 2025-03-10].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Barwiński, Eugeniusz (1935). Pierwsze podziały administracyjne Galicji. Ziemia Czerwieńska 1935, z. 1, s. 57-65.
- Grodziski, Stanisław (1971). Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772-1848, Wrocław (s. 161-165).
- Krochmal, Anna (2015). Źródła kartograficzne i historyczne do podziałów administracyjnych Galicji (1772–1918). Miscellanea Historico-Archivistica, (22), 219-235.
- Kutrzeba, Stanisław (1920). Historia ustroju Polski w zarysie. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Korona.
- Mark, Rudolf A. (1994) Galizien unter österreichischer Herrschaft: Verwaltung, Kirche, Bevölkerung. Herder-Verlag, Marburg.
- Krzysztof Ostafin, Podziały administracyjne Galicji 1857 – 1910 [online], ArcGIS StoryMaps, 13 marca 2024 [dostęp 2025-03-10].
- Reder, Jerzy (1974). Podziały polityczne i administracyjne Małopolski w dobie upadku dawnej Rzeczypospolitej. Palestra 18/7 (199), 88-99.
- Witkowski, Wojciech (2007). Historia administracji w Polsce 1764–2020. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.a.
