Kolaboracija četnika s nacističkom Njemačkom

Kolaboracija četnika s Nemcima odvijala se, sa manjim ili većim intenzitetom, tokom okupacije Jugoslavije u Drugom svetskom ratu. Glavna usluga koju su četnici vršili Nemcima bila je borba protiv partizanskih jedinica, i hvatanje pripadnika pokreta otpora po naseljenim mestima, te njihovog likvidiranja ili slanja u nemačke logore.

Zbog njegovog inicijalnog učešća u ustanku u Srbiji 1941, Nemci su Dražu Mihailovića dugo smatrali neprijateljem, za kojim je raspisana poternica.^[1][2] Istovremeno, njegovi odredi širom okupiranog područja sarađivali su sa nemačkom vlašću na razne načine (npr. legalizacija četnika u Srbiji 1941-1943). Saradnja četnika sa Vermahtom postala je sveobuhvatna nakon novembra 1943. godine, kada su nemačke vlasti konačno odlučile da prihvate Dražu Mihailovića za saradnika, te dolazi do potpisivanja niza ugovora o saradnji sa njegovim glavnim komandantima u Srbiji. Nakon potpisivanja ugovora o primirju i saradnji, okupator je počeo isporučivati municiju četničkim jedinicama koje su se, zajedno sa njemačkim trupama i pod nadzorom njemačkih oficira, borile protiv jedinica NOVJ u zapadnoj Srbiji i Sandžaku.^[3]

U NDH, četnici su služili Nemcima za razne namene: dostavljanje obaveštenja o komunistima, pomoć nemačkim nabavkama stoke, pomoć trupama u svojstvu vodiča, pomoć u ljudstvu, učestvovanje u osovinskim operacijama (na primer operacija Ziethen, operacija Bora), i druge potrebne radnje za gušenje ustaničkog pokreta.^[4] Nemci su četnike snabdevali oružjem i opremom i dozvoljavali im da po potrebi koriste njihove garnizone za smeštaj i motorizaciju za transport. Partizanske pokrete u Bosni i Hrvatskoj Nijemci su u više slučaja doznavali na osnovu četničkih dojava.^[5]

Prve dve godine rata, četnici su formalno bili deo savezničke koalicije, ali zbog stavljanja četničkih odreda Jugoslovenske vojske pod komandu Vermahta, krajem 1943. je došlo do konačnog napuštanja Draže Mihailovića od strane Saveznika, a potom 1944. godine i do napuštanja i osude četnika od strane jugoslovenskog kralja.^[6]

Zbog kolaboracije sa nemačkim okupatorom, mnogim četničkim vođama, uključujući samog Mihailovića, je suđeno u beogradskom i drugim procesima.

Pored kolaboracije sa Nemcima, četnici na teritoriji italijanske okupacione zone su tesno sarađivali sa fašističkom Italijom.

Česte njemačke promjene kursa u odnosu prema četnicima Draže Mihailovića (npr. pregovori u Divcima u novembru, pa napad na štab Draže Mihailovića u decembru 1941, zatim ponovna obustava progona Mihailovićevih četnika i skidanje ucjene na njegovu glavu u proljeće 1942. godine, itd.) tokom čitavog ratnog perioda, bile su u potpunosti u skladu sa politikom koja je vođena u okupiranim zemljama. Najplastičniji prikaz ove politike prezentovao je Felix Benzler, opunomoćenik Ministarstva vanjskih poslova Njemačkog Reicha u Beogradu, u izvještaju koji je poslao 11. marta 1942. godine ministru vanjskih poslova Joachimu von Ribbentropu:

To što nemačka vojna mesta vode pregovore s pojedinim četničkim vođama, nije ništa neobično u srpskom prostoru. To se zbiva svesno, u okviru naše politike, uslovljene slabošću naših vojničkih snaga i dosad ne bez uspeha vođene, da Srbe, a naročito ustanike usmeri jedne protiv drugih (komuniste protiv četnika, četnike među sobom, vladine dobrovoljce protiv komunista i četnika) i da se time po mogućnosti omete obrazovanje jednog jedinstvenog fronta.^[7][8]

Nakon sagledavanja situacije na Balkanu u jesen 1943, Nemci su jugoslovenske partizane proglasili najvećim neprijateljima.^[9] U cilju borbe protiv partizana, tolerisali su i koristili četnike kao antikomunističku miliciju, iako im je bilo dobro poznato da oni održavaju veze sa Londonom.

Glavni članci: Ustanak u Srbiji 1941. i Sastanak u Divcima

Četnički odredi jugoslovenske vojske pod komandom pukovnika Draže Mihailovića stavljaju se na raspolaganje za borbu protiv komunista u saradnji sa nemačkim Vermahtom.^[10]

– Dražina ponuda Nemcima iz oktobra 1941.

Nemci su za gušenje ustanka u Srbiji 1941. angažovali dodatne trupe i sproveli drastične represalije nad stanovništvom, što je Mihailovića navelo da se povuče iz ustanka, napadne partizane i zatraži kontakt sa nemačkom upravom radi prekida neprijateljstva. Vezu je uspostavio preko pukovnika Branislava Pantića, njegovog predstavnika i obaveštajca u Beogradu. Pukovnik Pantić je nakon rata svjedočio da je odluka o pregovorima s predstavnicima njemačkih okupacionih snagâ donijeta krajem oktobra 1941. godine, i to na sastanku održanom u kući vojvode Mišića u Struganiku. Sastanku su, pored Draže Mihailovića i Branislava Pantića, prisustvovali i Dragiša Vasić, potpukovnik Dragoslav Pavlović, major Aleksandar Mišić i kapetan Nenad Mitrović. Pukovnik Pantić piše:

Sporno je bilo: sa kime treba razgovarati, da li sa Nemcima ili sa Nedićem? Posle duže diskusije većina se složila da treba pregovarati sa Nedićem. Ovome se odsudno usprotivio Draža i major Mišić. Njegov zaključak po ovom pitanju bio je izražen rečima:

"Kad je situacija takva da moram da pregovaram, onda ću da pregovaram sa neprijateljem. Na to me ovlašćuje i međunarodno ratno pravo. Uostalom, šta mi možemo da dobijemo od Nedića? Sve što nama treba, oružje i municija, Nedić mora tražiti od Nemaca. Jer ovde nisu u pitanju male količine. Zašto ići posredno, kad možemo neposredno?"

Njegovo odsudno držanje, po ovom pitanju, odnelo je prevagu...

Isto tako bilo je sporno pitanje da li da se o pregovorima obavesti Nedić. Posle kraće diskusije, a pošto sam ja izložio da kapetan g. dr. Matl nalazi da Nedića treba obavestiti, doneta je odluka da se tako i učini. Tako je doneta odluka da se pregovara sa Nemcima.^[11][12]

– Izjava pukovnika Branislava Pantića o Mihailovićevoj odluci da pregovara s Nemcima

No, na samom početku sastanka sa nemačkim predstavnicima u selu Divci 11.11.1941. pukovniku Mihailoviću je rečeno:

Pre dve nedelje poručili ste nam preko Vaših poverenika u Beogradu da je Vaša namera "da nećete više dozvoliti da se srpska krv beskorisno proliva i srpska imovina dalje uništava". Istovremeno ste ponudili da se zajedno sa nemačkim Vermahtom i organima Nedićeve vlade borite protiv komunizma. Ponuda je od strane Glavne komande odbijena jer:

1) Nemački Vermaht će sam u najkraćem vremenu okončati sa komunizmom i

2) glavni komandant ne može imati poverenja prema Vama kao savezniku.

Nemci su procenili da Draža zna za dolazak njihovih oklopnih trupa, da kao generalštabni oficir pravilno ocenjuje da će se nastavak nemačkih operacija rđavo završiti po njega, i stoga "nemački Vermaht ne može da se optereti takvim saveznicima koji mu se privremeno priključuju iz razloga oportuniteta".^[13] U daljem razgovoru pukovnik Mihailović se pravdao nacistima zbog učešća u ustanku:

Nije moja namera da ratujem protiv okupatora, jer kao generalštabni oficir poznajem snage obeju snaga.^[13]

On se pravdao da je morao uzeti neke gradove od Nemaca da ih komunisti ne bi uzeli^[14] i tvrdio da nije na strani ustanika, "onih koji žele da isteraju Nemce".^[13] Draža Mihailović je izjavljivao Nemcima lojalnost i tražio da mu daju municiju da nastavi borbu protiv partizana.^[15] Ali, želeo je da njegovo "delovanje na nacionalnoj osnovi" ostane potajno da ne bi prošao kao Kosta Pećanac, koji je sklopio otvoreni sporazum sa okupatorom, čime je izgubio ugled u narodu i stekao oznaku izdajnika.^[13] Uprkos svim njegovim predlozima, Nemci mu nisu ostavili drugu mogućnost do da položi oružje:

„Ponuda pukovnika Mihailovića da stavi svoje snage na raspolaganje za borbu protiv komunista je odbijena i zatražena je bezuslovna predaja. Mihailović je tražio da se konsultuje sa svojim komandatima. Mihailović također tražio oružje za borbu protiv komunista. Ovo je igra, borba između bandi za izvor oružja. Ipak, čini se da jedan dio Mihailovićevih bandi iskreno želi da se bori protiv komunista.“^[16]

– Izvještaj o djelatnosti operativnog odjeljenja komande Jugostoka 17.11.41.

Za njim je decembra 1941. godine raspisana poternica, nakon čega je bio u bekstvu.

Glavni članak: Predaja zarobljenih partizana Nijemcima novembra 1941.

Iako je njegov prijedlog okupacionim vlastima u Divcima odbijen, pukovnik Mihailović je želio pružiti njemačkom okupatoru dokaz četničke gotovosti za saradnju. Stoga su četnici Draže Mihailovića, uz posredstvo samozvanog vojvode Jovana Škavovića, predali 13. novembra 1941. Njemcima oko 365 zarobljenih partizana. Predaja zarobljenih partizana Nemcima se desila tokom ustanka u Srbiji novembra 1941. godine.

Tokom sukoba između Mihailovićevih četnika i partizana u zapadnoj Srbiji početkom novembra 1941, četnici su zarobili više stotina partizana. Jednu veću grupu od oko 500 zarobljenika, među kojima su bili partizani na prevaru zarobljeni u Gornjem Milanovcu,^[17] Kosjeriću,^[18] Karanu i Planinici, četnici su prikupili na Ravnoj Gori. Oko 13. novembra 1941. četnici su grupu od 365 zarobljenika odveli u Mionicu, i zatim u Slovac. Tu su prihvaćeni od Nedićevih i nemačkih snaga i prebačeni kamionima u Valjevo. Transport zarobljenika do Valjeva je pratio četnički vođ Jovan Škavović Škava, koji je prethodno bio Pećančev četovođa, dok je u tom periodu priznavao Mihailovićevu komandu. U predaji zarobljenika učestvovao je i ravnogorski oficir Pavle Mešković. Predaji partizana prethodio je sastanak Draže sa Nemcima u selu Divci.

Od ove grupe zarobljenika, Nemci su 263 streljali dana 27. novembra 1941. godine na Krušiku u Valjevu.^[19][20] Ostali zarobljenici su delom streljani naknadno, delom deportovani u logore, a delom pušteni na slobodu. Predaja zarobljenih partizana nastavila se i posle ovoga, i bila je naročito intenzivna u decembru 1941.^[21][22]

Glavni članak: Legalizovani četnici

Četnički odredi u Srbiji su delom raspustuili regrute kućama i ostali u ilegali na kadrovskom sastavu, a delom se legalizovali kao pripadnici zvaničnih Nedićevih formacija. Krajem 1941. i početkom 1942. godine, pripadnici legalizovanih ravnogorskih odreda pružili su najznačajniji doprinos u hvatanju nekoliko hiljada odbjeglih ili pasiviziranih partizana i njihovih saradnika u zapadnoj i djelovima centralne Srbije, kao i u njihovoj predaji Njemcima. Učešćem u masovnom hvatanju i likvidaciji pripadnika partizanskih odreda i njihovih saradnika, čak i ako se zanemari aktivna borba protiv partizana, legalizovani ravnogorski četnici su učinili krupne usluge njemačkom okupatoru u uništenju partizanskog pokreta na području dotadašnje Užičke republike.^[23]

Već krajem novembra 1941. godine na Metinom brdu kod Kragujevca je formiran logor za zarobljene srpske ustanike i civilne taoce. Prvi dovedeni u logor bili su taoci iz Kragujevca, komunisti, odbornici narodnooslobodilačkog odbora, Romi, Jevreji i svi oni koji su nemačkim fašistima bili sumnjivi. Osim svakodnevnih likvidacija, veća masovna streljanja su vršena 2. i 19. marta 1942. godine.^[24] Hvatani borci su predavani nemačkom sudu, ili prekom sudu Nikole Kalabića. Većina pohvatanih je bila iz okoline Rače, Topole i Aranđelovca. 2. marta 1942. godine na Metinom brdu je streljano 173 rodoljuba i simpatizera oslobodilačkog pokreta sa teritorije Kragujevca i okolnih opština.^[25] Logor je rasformiran u junu 1942. Preostali logoraši su transportovani u logor na Banjici, gde je većina streljana, kao i u logore u Nemačkoj, Norveškoj i Grčkoj.^[26] Nakon likvidacije partizanskih ostataka, četnici Draže Mihailovića su stekli faktičku kontrolu nad ruralnim područjima Srbije, dok je okupator držao gradove.

Mihailovićev stav u odnosu na njemačkog okupatora jasno je izražen u depeši, koju je opunomoćeni poslanik Ministarstva inostranih poslova Trećeg Rajha u Beogradu Felix Benzler, 31. marta 1942. godine, uputio centrali u Berlinu:

Sve dosad se nije postiglo da se ličnost pukovnika Mihailovića stavi pod kontrolu. Po svoj prilici ni on nije u stanju ili nije voljan da na srpskom području nešto preduzme, već je, naprotiv, preko jednog posrednika ovih dana ponudio vladi Nedića da prihvata da se objavi:

1) da on ne namerava da se bori protiv Nemaca;

2) da neće ništa da preduzima protiv Nedićeve vlade;

3) da se zalaže za održanje mira i reda u zemlji;

4) da poziva na borbu protiv komunista.

Posredniku je ponovo odgovoreno da za Mihailovića jedino u obzir dolazi da se bezuslovno potčini.^[27]

Nemački dokument od 15. maja 1942. godine navodi četničkog majora Ljubu Jovanovića kao jednog od njihovih lokalnih saradnika za Zaječar.^[28]

U junu 1942. Mihailović je prešao u Crnu Goru, italijansku okupacionu zonu, na teritoriju koju su držali crnogorski četnici uz dopuštenje Italijana. Aktivnosti četničkih odreda u Srbiji svedene su na najmanju meru da se ne bi izazivao okupator, i uglavnom su ograničene na organizacionu i obaveštajnu delatnost i sitnije diverzije. Uprkos tome, nemački okupator je veoma ozbiljno shvatao četničku aktivnost i povremeno organizovao racije protiv preostalih Mihailovićevih odreda, koji su se trudili da izbegnu dodir sa neprijateljem.

U Srbiji, znatan broj Mihailovićevih snaga se legalizovao. Nemački popis glavnih vladinih legalnih odreda od 15. maja 1942, pod rednim brojevima 1 do 18 navodi Ljotićeve odrede, od 19 do 39 su Mihailovićevi, a od 40 do 100 Pećančevi. Tu na okupatorskom spisku snaga su neki od glavnih Mihailovićevih četnika: Predrag Raković, Miloje Mojsilović, Dušan Smiljanić, Vučko Ignjatović, Miloš Glišić, Ljuba Jovanović... Do početka 1942. godine "ravnogorski pokret istopio se u redovima Nedićeve milicije i konačno se ponovo pojavio, umanjen, u Crnoj Gori."^[29]

Kako ne bi izgubio podršku naroda kao saradnik okupatora, Mihailović je odsustvo oružane borbe u Srbiji sredinom 1942. godine nastojao da nadoknadi činjenjem smicalica nemačkim vojnicima po gradovima, ubacivanjem „smrdljivih bombi", "svrabećih praškova", "praškova za kijanje", upućivanjem pretećih pisama, uznemiravanjem telefonom...^[30] Ovo nije ostalo neprimećeno. Britanski kapetan Bil Hadson je u drugoj polovini 1942. ponovo uspostavio vezu i javio da "Mihailović još sarađuje s Osovinom u Crnoj Gori i Sandžaku i miruje u Srbiji", da su "u Dalmaciji Trifunovićevi četnici legalizovani" te, podsticani od Italijana, sanjaju o nekoj "Srbo-Sloveniji i Dalmaciji". Na osnovu stanja na terenu on izvlači zaključak:

U trenutku kada je Mihailović u velikom stepenu igrao ulogu kvislinga bio je nagrađen najjačom britanskom propagandom.... Mihailoviću bi trebalo konačno reći da Britanci pretpostavljaju komuniste kvislinzima.^[29]

– Britanski kapetan Bil Hadson

U izvještaju koji je sredinom oktobra 1942. poslat iz 118. lovačke divizije, o dosadašnjim iskustvima koje su Njemci i formacije NDH imali sa četnicima u zoni odgovornosti divizije, navodi se sljedeće:

U njemačkoj okupacionoj zoni: četnička organizacija napreduje; zaoštravanje odnosa sa domobranstvom - sa ustašama rat nije nikad ni prestao; sukobe sa Wehrmachtom ne samo da izbjegavaju, nego i nude svoje usluge za borbu protiv partizana; dosad im nije dodijeljen ni jedan metak od strane divizije; dosad imali dva angažmana u zoni 718.I.D. (jedan za osiguranje, jedan za izviđanj); pokazali se kao pouzdan saveznik; u zoni 714.I.D. upotrebljeni u operacijama sa dobrim uspjehom; K-dant divizije predlaže potpuno razoružanje četnika (druge dvije opcije: Italijanska-potpuna saradnja; i srednja-ograničena saradnja, uslovljena priznanjem NDH).^[31]

– Izvještaj 118. lovačke divizije o odnosima sa četnicima (15. oktobar 1942. godine)

Takođe, u jednom izvještaju upućenom iz štaba njemačkih trupa u NDH od 18. novembra 1942. o četnicima se, između ostalog, kaže:

U zoni 714. pješadijske divizije nalazi se 6-8.000 četnika, naoružanih puškama i nešto automatskog oružja. Diviziji su dosad pružili vrijedne usluge time što su branili svoju teritoriju od partizana i time oslobodili njemačke i trupe NDH za dejstvo na drugim sektorima. K tome obezbjeđuju i željeznicu i pribavljaju važna obavještenja njemačkim trupama. Četnici su pri zajedničkim akcijama snabdjevani od strane NDH; također im pripada i naknada od otprilike 3 Rajshsmarke dnevno, čiju isplatu oni, međutim, dosad nisu tražili.^[32]

– Dopis štaba Komandanta njemačkih trupa u Hrvatskoj (18. novembar 1942. godine)

Glavni članci: Operacija Weiss i Neil Selby

Van Srbije, postojala je intenzivna saradnja četnika i Nemaca. Iako su mnogi četnici na lokalu pomagali nemačkim trupama protiv partizana, do sredine 1943. godine Hitler je svojim jedinicama strogo branio svaku saradnju sa četnicima.^[33][34] Tokom izvođenja operacije Weiss, njemački komandanti na terenu su bili u nedoumici da li da se povinuju naredbama najviših instanci u Berlinu, ili da nastave sarađivati s Mihailovićevim četnicima:

Uprkos borbenoj pomoći hrabrih četnika, koja je doprinijela deblokadi opkoljenih dijelova 718. pješadijske divizije, njemačke trupe imaju zadatak da se brzo probiju do boksitne oblasti. One imaju instrukcije da smatraju četnike neprijateljima. Sada se ispostavilo da se situacija kod mjesta Dobro (?), čija se posada sastojala od Nijemaca, Italijana i četnika, poboljšala zahvaljujući četničkom prodoru.^[35]

– Zabilješka sa sastanka kod načelnika štaba Jugoistoka (1. mart 1943.).

General Rudolf Lüters, zapovjednik njemačkih trupa u NDH, piše u procjeni situacije od 16. marta 1943. da je „neprijateljski otpor protiv nemačkih divizija koje su napadale uglavnom slomljen“, te da je „operacija „Vajs II“ u suštini završena“. O četničkim snagama u njemačkoj zoni operacija, general Lüters navodi:

Četničko pitanje nije se dalje zaoštrilo. U području 714. divizije nisu zabeležena nikakva prekoračenja u tuđu nadležnost. Četničko rukovodstvo se potčinilo naređenjima nemačkog Vermahta i potvrdilo svoju lojalnost. Četnici koji se nalaze na području 718. pešadijske divizije, naročito u rejonu Zenice i Han-Pijeska, neprijateljski se suprotstavljaju hrvatskoj državi i nemačkom Vermahtu i pokušavaju da izazovu nemire putem sabotaža i razoružavanja hrvatskih odreda. Divizije koje su učestvovale u operaciji „Vajs II“ jedinstveno se povoljno izražavaju o držanju četničkih jedinica. Dragocenim izviđačkim podacima i napadima za rasterećenje pomagali su našim jedinicama, mada ni u jednom slučaju nije sa nemačke strane tražena podrška.^[36][37]

U iscrpnom izvještaju koji je 5. maja 1943. godine podnio američki Ured za strateške usluge (preteča današnje Centralne obavještajne agencije), sumiraju se rezultati netom završene operacije Weiss:

Krajem januara 1943. godine zajedničke nemačke, hrvatske, italijanske i četničke snage povele su veliku ofanzivu protiv jugoslovenske oslobodilačke armije. Neprijatelj je potpomognut od Drenovićevih četnika uspeo da potisne jugoslovenske patriote u Hercegovini i jugoistočnoj Bosni. Glavni udar u sadašnjoj neprijateljskoj ofanzivi vrše kombinovane četničke snage u Hercegovini (V.[ojislav] Lukačević, član Mihailovićevog glavnog štaba), u Crnoj Gori (Bajo Stanišić) i u Sandžaku (Pavle Đurišić, član Mihailovićevog glavnog štaba). Ishod ove borbe je još neizvestan. Partizani govore da su oni odneli pobedu, dok četnici insistiraju na tome da su gotovo potpuno očistili ove jugoslovenske krajeve od antifašističkih snaga. Tačno je, međutim, da su jugoslovenski antifašistički gerilci pretrpeli teške teritorijalne gubitke, ali daleko je od toga da su njihove snage uništene ili razbijene. Na drugoj strani, mnogo slavljeni četnici generala Mihailovića danas su angažovani u jednoj od najžešćih ofanziva za uništenje jugoslovenskih demokratskih snaga.^[38]

Glavni članci: Srbija u Drugom svetskom ratu i Zločini četnika u Drugom svjetskom ratu

Mihailovićeva taktika u Srbiji se početkom 1943. sastojala u tome da organizuje i štedi svoje snage za "planirani narodni ustanak". Nemci navode da je izbjegavao svaki konflikt sa okupacionim trupama.^[39] Izveštaji Nedićeve vlade konstatuju da je četnička akcija gotovo svuda upravljena na obračunavanje sa komunistima, koje se sprovodi beskompromisno, do istrebljenja. Inače, četnici na sastancima sa narodom naređuju lojalno držanje prema domaćim vlastima i okupatorskoj vojnoj sili kao i "odricanje svake pomoći partizansko-komunističkim bandama".^[40][41]

12. februara 1943. godine, kapetan Miloš B. Marković, komandant Ariljske brigade iz sastava Požeškog korpusa JVuO, prenosi generalu Dragoljubu Mihailoviću ideju poručnika Zvonka Vučkovića da iskoristi vezu sa njemačkim oficirom u cilju »gonjenja komunista«:

U srezu Kačerskom nalaze se dve komunističke grupe, prva jačine 60 a druga oko 150 ljudi. Ove se grupe prebacuju i u Oplenački srez. Za likvidaciju ovih grupa potrebno mu je oko 300 ljudi, no kada bi ih skupio izazvao bi potere od strane okupatora. Ima jednu drugu mogućnost a to je da uputi Nemce da gone ove grupe. Posredno, no obazrivo ima vezu sa jednim od nemačkih komandanata, koji je izjavio gotovost za usluge svake vrste a naročito u gonjenju komunista.^[42]

Poručnik Predrag Raković, u svojstvu komandanta 2. ravnogorskog korpusa JVuO, informiše 3. marta 1943. generala Mihailovića o tajnom sastanku sa nemačkim potporučnikom Krigerom:

Okupator, kako Nemci tako i Bugari svu svoju akciju uputili su na komuniste, na njihovo gonjenje i istrebljenje. U smislu depeše koju sam podneo G. Ministru, sastao sam se 2 marta t.g. na Savincu u jednoj šumi sa Nemačkim komandantom potporučnikom Krigerom iz Gor. Milanovca. Sastanak je izveden potpuno tajno. Na sastanak je od strane Nemaca došao potporučnik Kriger i njegov tumač. A sa naše strane bio sam ja i moj Načelnik štaba p.por. Lazarević. Tema razgovora bila je isključivo uništenje komunističkih bandi, na teritoriji koju obezbeđuje Nemačka jedinica iz Gor. Milanovca. Uglavnom dolazi u obzir komunistički vođa Labud koji ima oko 150 komunista pod svojom komandom u okolini Rudnika, u srezovima: Kačerskom i Orašačkom. Utvrdili smo plan za ovaj rad. O izvođenju ove akcije detaljno sam se dogovorio sa Zvonkom noću između 2/3 - III t.g., u čemu smo postigli potpunu saglasnost.^[43][44]

I u depeši od 23. marta, Raković piše da se ponovo sastao sa nemačkim komandantom iz G. Milanovca, te je dogovoreno da se za ubijene Nemce neće više paliti kuće redom, već "samo po našem spisku", partizanske, i samo će se partizani ubijati:

Hapšenje naših ljudi više neće biti na reonu nemačke komande G. Milanovac. Ako pogine okupatorski vojnik na ovome terenu neće se paliti redom kuće, već samo po našem spisku i to partizanske i samo će se partizani ubijati. [...] Dobio sam 5000 metaka za čišćenje moga reona od komunista.^[45]

Koliki je bio teror koji su četnici sprovodili nad pristalicama pokreta otpora u području doline Zapadne Morave, Dragačeva i Takova, svedoči konstatacija u biltenu kvislinškog Ministarstva unutrašnjih poslova:

Ilegalni odredi poručnika Vlaste Antonijevića, Dače Simovića, Milutina Jankovića, poručnika Vasića i kapetana Rakovića nemilosrdno ubijaju sve one koji su makar i jedan dan bili i sarađivali sa partizanima. Neki od ovih odreda vode tako bezumnu akciju da se njihova delatnost može ravnati sa radom običnih odmetnika.^[46]

– Izveštaj kvislinškog Ministarstva unutrašnjih poslova (april 1943)

Četnici su, poput okupatora, prema partizanima, njihovim simpatizerima i porodicama, primenjivali najsvirepije mere:

1) Protiv zaludele, potpuno obezglavljene i pomahnitale komunističke bande u šumi, sve određene starešine i svo nacionalno naoružano ljudstvo ima povesti beskompromisnu borbu za njihovo potpuno uništenje. Izuzetka u ovome pogledu ne može biti.

4) Ko se uhvati da nosi hranu ili druge potrebe komunistima, a to se tačno utvrdi, komandant brigade sa čije bi teritorije bio takav krivac, odmah će ga streljati i porodicu potpuno uništiti. Kuću spaliti, a stoku zapleniti za izdržavanje gorskih jedinica.

5) Ko se uhvati, a to se od strane komandanta brigade utvrdi, da je krio komuniste, primio u svoju kuću ili im slao makakva obaveštenja, biće najstrožije kažnjen.

6) Ko se uhvati i bude dokazano, da je neko lice videlo komuniste, a nije na najbrži način izvestilo najbližu četničku komandu, biće takođe kažnjeno, u čemu se komandantima brigada ostavlja puna inicijativa.

7) Ako u nekom selu bude ubijen makoji četnik, komandant brigade dotične teritorije odmah će streljati deset simpatizera.^[47]

– Naređenje komandanta Komskog korpusa za nemilosrdno uništavanje pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta i njihovih porodica (4.9.1943).

Zbog svega navedenog, mnogi ljudi koji su prišli četnicima na početku ustanka protiv sila Osovine, bili su razočarani preusmerenjem dejstava u borbu protiv partizana. Tako je britanski oficir za vezu Hadson zabeležio: "Nekoliko četničkih jedinica tražilo je da bude oslobođeno zadatka borbe protiv partizana".^[29]

Glavni članci: Sabotaže u Srbiji u Drugom svjetskom ratu i Neil Selby

U Srbiji, iako su neke četničke pristalice vršile sabotaže, trpeći nemačke odmazde zbog toga, četničko vođstvo je posebno branilo ozbiljnije sabotaža na bitnim saobraćajnicama, pa su čak sprečavali britanske komandose na terenu da ih vrše:

Major Selby imao zadatak da organizuje sabotaže i dotur materijala za iste; „Prema Selbyevim navodima, do sabotaža nije došlo zato što ih D.M., odn. njegovi komandanti na terenu na terenu još nisu odobrili.“ ^[48]

– Izvještaj nemačkog obavještajnog odjeljenja o rezultatima istrage nad zarobljenim britanskim majorom Selbyem, uhvaćenim kod Žitkovca (26. august 1943).

Ipak, kako bi i dalje stvarao privid otpora i zadržao status saveznika, povremeno je inicirao bezazlene diverzije, koje neće izazvati nemačku odmazdu:

Udružite se sa apotekarima. Uzmite od njih praškova za kijanje, suzavce i supervodonik. Na igrankama svrabeće praškove. Upućujte preteća pisma, uznemiravajte telefonom, stvarajte svuda strah i zabunu.^[30]

– Draža Mihailović naređuje „misteriozne sabotaže" po gradovima septembra 1943.

18. rujna 1943. njemački poručnik Lippert iz Obavještajnog odjela 114. lovačke divizije sastavlja izvještaj o posjetu poručnika Milana Cvjetićanina, komandanta Bosanskog korpusa „Gavrilo Princip” Dinarske četničke divizije JVuO, kojega je kapitulacija Italije zatekla na liječenju u Splitu. Tom prilikom, poručnik Cvjetićanin je nedvosmisleno zaključio:

Mi četnici znamo da se samo uz pomoć njemačkih trupa može postići efikasno uništenje bandita, jer smo mi četnici za to isuviše slabi.^[49][50][51]

Nakon kapitulacije Italije 8. septembra 1943. sve četničke snage iz italijanske okupacione zone su, nakon sporadičnih sukoba, uspostavile punu saradnju sa novouspostavljenim nemačkim okupacionim vlastima.^[52] Mihailović je 7. oktobra 1943. naređivao svojim četnicima borbu protiv partizana u Sandžaku "po svaku cenu" i nesukobljavanje sa Nemcima "po svaku cenu".^[53]

U jesen 1943. godine, Vrhovna komanda Vermahta konstatuje prestanak bilo kakve aktivnosti DM protiv njih:

U jesen 1943. Titov pokret sve je više uzimao maha, a Mihailovićev pokret bio je potisnut na teritoriju Srbije. Komunisti nisu primali samo pomoć od sovjetske Rusije, nego sve više i od Engleza. Italijanska armija je kapitulirala. U ovakvoj novonastaloj situaciji četnički pokret bio je prisiljen da preispita svoj stav prema nemačkoj okupacionoj sili… Bilo kako, od tog vremena prestali su svi napadi Mihailovićevih ljudi protiv nemačke okupacione sile.^[54]

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta

U izvještaju 7. SS brdske divizije Prinz Eugen od 10. oktobra 1943. godine, poslatom štabu XV brdskog armijskog korpusa, pohvaljuje se lojalno držanje koje su, do tog trenutka, formacije hercegovačkih četnikâ pokazale spram njemačkih okupacionih jedinica:

Četnici: Za borbu protiv komunista u istočnoj Hercegovini mobilizirane su jače snage u okruzima Trebinje, Bileća, Stolac i Nevesinje. Dosadašnja iskustva s hercegovačkim četnicima mogu se ocijeniti dobrim, a njihovo ponašanje prema vlastitim trupama lojalnim.^[55]

Nemci oktobra 1943. navode, između ostalih, neke četničke vođe sa kojima se saradnja uspešno odvija: Mane Rokvić ("izjašnjava se za Nemačku i u slučaju neprijateljskog iskrcavanja stoji sigurno na našoj strani"), Momčilo Đujić ("Ljotićev pristalica, prisluškivanjem je više puta dokazano da je slao lažne izveštaje D. M. kako bi se izvukao ispod njegovog uticaja"), Uroš Drenović ("nepomirljiv protivnik komunista", "više od godine dana sarađuje otvoreno sa nemačkim Vermahtom") i drugi.^[4][56] Nemci u izvještaju 114. lovačke divizije od 5. novembra 1943. zaključuju da bi osiguranje dugih linija snabdijevanja bez četnika bilo „nezamislivo“.^[57]

19. novembra 1943. potpisani su na snagu prvi Ugovori o saradnji četnika i Vermahta, koji su četnicima nametali obavezu "da prekinu sve veze sa silama koje se nalaze u ratu sa Nemačkom i da izruče štabove za vezu tih sila koji se nalaze kod njih".^[58] 30. novembra 1943. godine general Mihailović naređuje Ljubi Patku, komandantu Timočkog korpusa, da protera britanskog majora Erika Grinvuda koji hoće da vrši akcije protiv Nemaca bez njegovog dopuštenja:

Kod vas je tamo engleski major Grinvud sa telegrafistom. To je posledica prosjačenja materijala. Nije došao da vas pomogne u materijalu već da uništi naša sela za neku sitnu sabotažu. Naređujem da Grinvuda sa celom pratnjom najurite kao kučku po mom naređenju jer je pošao na teren bez mog odobrenja. Ponavljam najurite ga kao kučku i izvestite.^[59]

– Depeša generala Mihailovića Ljubi Patku od 30. novembra 1943.

Saveznički komandant Sredozemlja uskoro i sam uviđa da se Mihailović bavi sporednim aktivnostima, uz izbegavanje da preduzme nešto na komunikacijama vitalnim za Saveznike i za Nemce. Stoga je 9. decembra 1943. poslao Mihailoviću telegram kojim zahteva izvršenje specifikovanih napada na komunikacije, a koji počinje rečima:

Sloboda kojom se Nemci služe železničkim prugama od Grčke do Beograda za prevoz i izdržavanje trupa nepodnošljiva je.^[60]

Glavni članak: Ugovori o saradnji četnika i Vermahta

Hermann Neubacher, specijalni izaslanik njemačkog Ministarstva vanjskih poslova za Jugoistok, je inicirao pregovore, koji su rezultirali potpisivanjem ugovora o zajedničkoj borbi. Mihailović je polovinom novembra 1943. svojim komandantima naredio da sarađuju sa Nemcima; on sam nije mogao javno da stupi u saradnju "zbog raspoloženja naroda".^[61] Ugovore su to potpisivali ovlašćeni Mihailovićevi komandanti i ljudi iz vojnog rukovodstva. Prvi ugovor o saradnji potpisan je 19. 11. 1943. između Voje Lukačevića, komandanta Mileševskog korpusa i nemačkog komandanta Jugoistoka koga je predstavljao fon Frede, je glasio:

2) Primirje treba da bude pretpostavka za zajedničku borbu protiv komunista.

4) Obaveza Lukačevića da nijedan pripadnik njemu potčinjenih jedinica neće delovati na strani sila koje su u ratu sa Nemačkom.

5) Prepuštanje područja borbenih dejstava četničkim odredima radi samostalnog vođenja borbe, koju vodi i nemački Vermaht.

6) Uključivanje četničkih odreda prilikom većih zajedničkih operacija pod nemačko zapovedništvo. U tom periodu nemačko vodstvo izdaje borbene naloge četničkim odredima.

8) Razmena štabova za vezu.

9) Isporuke nemačke municije radi sprovođenja zajedničkih borbenih zadataka u skladu sa vojnim potrebama.

10) Sporazum se mora držati u tajnosti.^[62]

– Sporazum Nemaca i majora Vojislava Lukačevića (19. 11. 43.)

27. novembra je potpisan ugovor sa Nikolom Kalabićem.^[63] U narednim nedeljama ugovori su potpisani i sa drugim komandantima korpusa od operativne važnosti. Iako Mihailović lično nije potpisao ni jedan ugovor, ovim ugovorima je bio pokriven veći deo nemačke okupacione zone u Srbiji.

Ovaj ugovor, kao i buduće mere, se baziraju na međusobnom poverenju i želji da se komunizam uništi, zemlja umiri i Srbiji omogući stabilna budućnost u Evropi oslobođenoj od komunizma.^[64]

– Sporazum Nemaca i potpukovnika Ljube Jovanovića Patka o borbi protiv partizana u Srbiji (decembar 1943).

30. novembra 1943. godine i poručnik Milorad Vasić moli generala Mihailovića da mu odobri vezu sa Nijemcima, u cilju opskrbe streljivom, garantujući mu potpunu diskreciju u radu:

Molim da mi dozvolite da ovu priliku iskoristim i dobijem municiju i ostalo, što mi je neophodno potrebno, a da pritom čast organizacije i Vaš autoritet u narodu ne bude ničim povređen.^[65][66]

Ugovori su bili u znatnoj meri tipizirani, nalik na sporazum između vojnog zapovednika Jugoistoka i inspektora četničkih odreda Draže Mihailovića pukovnika Jevrema Simića:

Cilj sporazuma je zajednička borba protiv komunističkih partizana, pa će stoga sve jedinice DM-četnika, potčinjene pukovniku Jevremu Simiću, biti uključene u borbu nemačke i bugarske vojske, kao i srpskih vladinih trupa, protiv komunista. U vezi s tim predviđa se uspostavljanje zajedničke obaveštajne službe kao i uzajamna podrška.^[67]

– Sporazum Nemaca i potpukovnika Jevrema Simića (januara 1944).

Komandant Jugoistoka i Armijske grupe F fon Vajhs izdao je 21. novembra 1943. uputstvo o saradnji sa četnicima koje, između ostalog, predviđa izručenje Saveznika ("da prekinu sve veze sa silama koje se nalaze u ratu sa Nemačkom i da izruče štabove za vezu tih sila koji se nalaze kod njih"). Fon Vajhs upozorava da se "lojalna orijentacija pojedinih četničkih odreda ne sme uopštiti", jer neki još uvek izvode prepade i sabotaže, ali "propagandu protiv četničkog pokreta treba obustaviti", do daljnjeg.^[68][69] Sporazum između Vermahta i četničkog komandanta Mihajla Čačića, komandanta četničke Ravaničke brigade, uključuje i hvatanje rudara koji su pobegli u šumu, i njihovo vraćanje u rudnike uglja.^[70] Sporazum Vermahta i Jevrema Simića, inspektora odreda Draže Mihailovića, predviđa da "četnici DM stavljaju na raspolaganje snagama poretka svoje podatke i svoju obaveštajnu službu" za borbu protiv partizanskog pokreta.^[71] Sporazum Vermahta i potpukovnika Ljube Jovanovića, vođe Dražinih odreda u okrugu Zaječar, četnicima omogućuje punu sloboda kretanja "danju i noću na celom području na koje se odnosi sporazum".^[72]

U depeši od 28. decembra 1943. poslatoj Vrhovnoj komandi JVuO od strane potpukovnika Petra Baćovića, govori se o sastanku koji je Todor Perović, predstavnik Komande operativnih jedinica istočne Bosne i Hercegovine, održao u Sarajevu sa njemačkim generalom Frommom:

Perović se vratio iz Sarajeva. U Sarajevu bio je kod generala Froma, komandanta pozadine celog Balkana. Između ostalog rekao mu je: »Srbi su istinski borci protivu partizana, mi Nemci cenimo borbu vaših ljudi. U tome se ističe naročito vaš kraj. Naročito cenimo saradnju majora Lukačevića. U kratko vreme prisajediniće se srpski krajevi Srbiji i u tom slučaju srpski će narod dobiti punu ekonomsku pomoć. U najkraćem roku dolazi još 12 divizija naših na teritoriju Jugoslavije radi potpunog likvidiranja partizana. Imamo jedan letak koji je izdao potpukovnik Borota za istočnu Bosnu, gde poziva narod da ga sluša kao novog komandanta, ali mi znamo da je komandant Baćović. Budite uvereni da će do proleća biti raščišćeno sa partizanima«.^[73]

Četničko-njemački odnosi bili su opterećeni međusobnim nepovjerenjem i sviješću o suprotstavljenosti ciljeva i interesa dviju stranâ. U telegramu koji je 29. januara 1944. godine Joachim von Ribbentrop, njemački ministar vanjskih poslova, uputio specijalnom opunomoćeniku za Jugoistočnu Evropu Hermannu Neubacheru, reflektuje se jasan stav političkog i vojnog vrha u Berlinu o Draži Mihailoviću, kao i precizna uputstva potčinjenima za držanje prema njegovom pokretu:

Jedino se mogu ćuteći trpeti privremeni aranžmani nižih vojnih komandi sa Dražom Mihailovićem s ciljem suzbijanja zajedničkog neprijatelja Tita. On i njegovi ljudi ostaju i dalje, na kraju, naši neprijatelji. Zato je sada, kao i do sada, potrebno biti krajnje oprezan prema Draži Mihailoviću i njegovim četnicima, a naročito se ne sme nijednog trenutka izgubiti iz vida da će pomoć koju mu mi sada direktno ili indirektno pružamo radi vođenja borbe protiv Tita, kasnije najverovatnije biti upotrebljena protiv nas.^[74][75][76]

Izveštaje o sklapanju ugovora četnika sa Wehrmachtom presrele su i dešifrovale savezničke obaveštajne službe, što je imalo bitnu ulogu u konačnom opredeljivanju Čerčila za Tita, a protiv Mihailovića.^[77]

No, Nemci nisu bili zadovoljni primenom nekih sporazuma, jer je uprkos njima dolazilo do incidenata, odnosno diverzija i napada na pripadnike Srpske Državne Straže od strane četnika, usled čega je general Hans Felber pokrenuo nekoliko hapšenja i racija protiv četnika počev od februara 1944.

Glavni članak: Operacija Kugelblic

„Borbeno sadejstvo sa četničkim grupama duž glavne saobraćajnice Bihać — Gračac — Knin — Drniš — Šibenik sastoji se u tome što su četnici okupljeni u posebnim uporištima uz oslonac na nemačke trupe. Četničke vođe primaju naloge i uputstva o vršenju zadataka obezbeđenja i izviđanja od zapovednika nemačkih uporišta.“^[78]

– Njemački izveštaj o saradnji sa četnicima protiv partizana u Dalmaciji i Bosni (25. oktobar 1943).

U naređenju poslatom 23. oktobra 1943. iz 114. lovačke divizije Wehrmachta, koja je bila smještena na teritoriji kvislinške NDH, navodi se sljedeće:

Od 1. novembra 1943. svi pripadnici domaćih jedinica (četnika, ustaša i hrvatske žandarmerije) moraju imati njemačke propusnice.^[79]

– Divizijska naredba br. 122 od 23. X 1943. godine

Četnici dobijaju snabdijevanje u skladu sa listama imena koje se stalno kontrolišu; municija za pješadijsko naouružanje se izdaje povremeno, uz strogu kontrolu potrošnje; svaki četnik nosi zvaničnu iskaznicu - oni bez iskaznice se hapse i razoružavaju.^[57]

– Izvještaj 114. lovačke divizije o rezultatima saradnje sa četnicima (5. novembar 1943).

„Srbija i Hrvatska: kao i ranije, na ovom prostoru stoje dva suprotstavljena tabora-komunistički pod Titom i nacionalistički pod generalom Mihailovićem. Zbog brojčane premoći i veće borbene vrijednosti, komunisti su u posljednje vrijeme zadali nacionalistima niz teških udaraca. To je rezultiralo u traženju njemačke pomoći od strane nekoliko D.M.- komandanata. Već je došlo i do niza sporazuma, kojim se D.M.-jedinice obavezuju na obustavljanje neprijateljstava protiv Wehrmachta, čime im se omogućuje nesmetana borba protiv komunista.“^[80]

– Nemački prikaz stanja u Sredozemlju od 9. decembra 1943.

Glavni članak: Operacija Frühlingserwachen (1944)

Ljubomir Lazarević, inženjer iz Kolašina (pseudonim »Bene«), 28. januara 1944. godine obavještava Dražu Mihailovića da su četnici u Crnoj Gori u potpunosti potčinjeni njemačkim okupacionim vlastima:

Svi komandanti u Crnoj Gori primili su saradnju sa Nemcima, potpisali obavezu a sa ostatcima vojske nalaze se u žici, ili u neposrednoj blizini nje. Nema ni jedne grupe u šumi koja bi pretstavljala našu borbu, oko koje bi se moglo okupljati. Vukadinović isto tako nalazi se u Podgorici ili u okolini. Nagovešteni dolazak Srbijanske vojske pozdravljen je burno svuda, ali dolazak Ljotićevaca učinio je Ljotićevce vrlo aktivnim i prete da ko god ne bude s njima, on je komunista. Po varošima teško će se iko održati jer ta formula svakoga će staviti pod udar okupatora kao komunistu. Ovaka saradnja sa njima je nemoguća, jer ovi traže prilazak njima, ne saradnju. Po selima Crne Gore gospodare komunisti. Naše akcije vrše se samo u cilju osiguranja ili odbrane nemačkih kolona. Nemačke snage na ovom terenu vrlo su male i nesposobne za ma kakvu širu akciju. Do sada nema ni izgleda na akciju. Svako dalje čekanje, pogoršava našu situaciju. Narod gubi veru u našu dobru volju i našu sposobnost.^[81]

21. nemački korpus u Crnoj Gori pokrenuo 10. aprila 1944. operaciju "Frilingservahen", uz masovno učešće četnika. Operacija je pripremljena u saradnji sa Pavlom Đurišićem i započeta tako što su četnici zajedno sa Nemcima iz nemačkih garnizona napali na slobodnu teritoriju. Plan napada je bio sledeći:

Đurišićeve snage:

Prva borbena grupa, 700 ljudi, iz si. pravca preko rejona 5 km j. Bijelo Polje za Mojkovac.

Druga borbena grupa, 1200 ljudi, pod komandom Đurišićevog Operativnog štaba, od Brodareva preko Šahovića za Mojkovac — Kolašin.

Treća borbena grupa, 1000 ljudi, od sredine puta Pljevlja — Prijepolje pravcem Mojkovac. Četvrta borbena grupa, 1500 ljudi, od Pljevalja pravcem Mojkovac. Mojkovac treba da bude dostignut za 2 dana. Posle toga skretanje glavnine u rejon z. Tara — sz. Kolašin — Mojkovac.

Nemačke snage:

1 ojač. mot. č. prodire od Brodareva do Bijelog Polja.

1 ojač. mot. č. od Pljevalja do prelaza preko Tare 22 jjz. Pljevlja.

Bat. SDK, 600 ljudi, sledi nemačke snage za Bijelo Polje, onda skreće za Mojkovac. Milicija iz Brodareva, 700 ljudi, čisti svoj rejon i prodire od Brodareva ka jjz.

Početak napada: 10. 4. 44.

181. peš. div. obezbediće odgovarajuće informisanje četničke Grupe "Jug" (major Lašić i Bukatonović u Podgorici) kao i Grupe "Nikšić".^[82]

Kolaboracija četnika u NDH sa njemačkim okupacionim snagama postala je intenzivnija tokom zime 1943-1944, makar u slučaju hrvatskih kvislinških snaga i četnika pod neprestanom tenzijom. Podaci navedeni u izvještaju generala Glaisea von Horstenaua od 26. februara 1944.^[83] zasnovani na službenim podacima NDH otkrivaju opseg kolaboracije: 11. februara bilo je na teritoriju NDH trideset i pet posebno imenovanih četničkih grupa sa procijenjenih 23.300 ljudi pod oružjem. Neke manje jedinice su brojale od 200 do 400 pripadnika, dok su ostale, poput Đujićeve grupe, imale i do 2.500 vojnika i oficira. Od toga je s Nijemcima i vlastima NDH kolaboriralo devetnaest grupa (ukupno 17.500 ljudi); šesnaest ostalih grupa s oko 5.800 ljudi ubrajane su u pobunjene četnike.^[84] S iznimkom odreda Uroša Drenovića u sjeverozapadnoj Bosni, s oko 400 ljudi, kojeg su vlasti NDH smatrale potpuno lojalnim, za sve druge četničke kolaborirajuće grupe ustaške su vlasti držale da se prema Nijemcima odnose osobito prijateljski kako bi od njih izvukle što više oružja i municije, dok se istovremeno drže neprijateljski prema njihovoj državi, tj. NDH.^[85]

Vojvoda Dobroslav Jevđević je, pored Momčila Đujića i Pavla Đurišića, vjerovatno najdalje otišao u kolaboraciji s njemačkim okupatorom, kada su u pitanju četničke jedinice van teritorije okupirane Srbije. Nakon kapitulacije Italije, boravio je u Rimu okupiranom od nacista. Nakon toga, našao se u Trstu, gdje je uspostavio čvrste veze s njemačkom obaveštajnom službom:

Ja sam javio Đujiću da preko naših ljudi u Sušaku i Trstu prihvate naše oficire koji idu iz Italije i upućuje u Liku i zap. Bosnu. Ovo sam javio i našima u Rim. Kap. Đaković javlja da su Nemci pobili oko 14000 partizana na prostoriji Crikvenica — Sušak — Rijeka, od kapitulacije Italije do danas.^[86]

Dok se vojvoda Radivoje Kerović, komandant majevičkih četnika, u Horstenauovom izvještaju ubraja među »pobunjene četnike« (i to kao prvi na spisku, dok se za njegov odred tvrdi da ima 1000 ljudi, tj. da je najbrojniji), u dnevnom izvještaju Komande Jugoistoka za 18. februar 1944. godine njegova lojalnost uopšte nije dovedena u pitanje:

Upit kod Druge oklopne armije u vezi snabdijevanja municijom Kerovića koji se smatra lojalnim, i 200 ljudi zelenog kadra, koji se bore protiv crvenih zapadno od Koviljače.^[87]

– Ratni dnevnik Vojnog zapovjednika Jugoistoka (18. februar 1944.)

U izvještaju od 20. februara 1944, poslatom majoru Slavoljubu Vranješeviću, komandantu Zapadne Bosne JVuO, kapetan Ilija Jevtić piše o totalnoj subordinaciji Dinarske divizije Nijemcima, koji u potpunosti kontrolišu četnike pod komandom vojvode Đujića:

Sem samog vojvode Đujića i jednog malog broja četnika, svi četnici Dinarske oblasti (oko hiljadu devet stotina i nekoliko) nalaze se pod nemačkom komandom. Hranu, odeću, obuću, cigarete i novac svaki četnik i njegov starešina prima kao i nemački vojnik odn. oficir. Svu municiju i oružje primaju takođe od Nemaca. Četnici pod nemačkom komandom nalaze se po bunkerima počev od Knina do Šibenika i Splita. U pojedinim bunkerima su izmešani, pola četnici pola ustaše. Nemački oficiri dolaze na Kosovo polje u četničku diviziju, a isto tako naši četnički oficiri i ostale starešine na čelu sa Đujićevim načelnikom štaba odlaze u Nemačku diviziju. Voze se na nemačkim automobilima kroz Knin i t.d. Jednom rečju između četnika i Nemaca postoji najtešnja saradnja i nemačka puna kontrola nad radom četnika. Jedino se pop Đujić, kao komandant divizije, sa svojom užom pratnjom ne pojavljuje pred njima.^[88]

U telegramu poslatom 5. maja 1944. V SS korpusu iz XV brdskog armijskog korpusa, o držanju vojvode Momčila Đujića je data veoma povoljna ocjena:

Đujić besprijekorni pristalica DM. Hrvatski državljanin, lojalno radi sa vlastitim trupama protiv komunista, nasilno mobiliše pravoslavce. Prema povjerljivom izvještaju, nedavno je više puta izrazio antibritanska osjećanja. Jačina: 7000. Jesu li Đujićeve jedinice na području V SS korpusa?^[89]

U svom izvještaju od 10. maja 1944. njemački 15. brdski korpus navodi da snabdijeva ukupno 6.318 četnika u NDH („Hrvatska borbena zajednica“).^[90]

Nemački izveštaj iz jula 1944. godine, ocenjuje da četnici popa Đujića imaju oko 8.000 ljudi, od čega 7.000 naoružanih; dobro su organizovani, neprijateljski orijentisani prema Englezima i bez engleske pomoći. Nemci zaključuju da im oni zamenjuju jednu do dve divizije na jugoslavenskom ratištu:

Jedinica Konrad: [srednja Dalmacija] Saradnja sa četnicima izvanredna. Oni zamenjuju jednu do dve divizije. Samo se oni bore - ustaše neaktivne.^[91]

– Izveštaj kapetana Merrema, drugog obaveštajnog oficira Komande Jugoistoka (Armijske grupe F) o inspekcijskom putu po Srbiji, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj u periodu 20. jun - 4. juli 1944.

Jovanka Krištof je i u izvještaju od 10. avgusta 1944. Mihailovića upozorila na činjenicu da se lički četnici pod komandom vojvode Jevđevića nalaze u Istri u službi okupatora, kao i da su pred nacistima (»broj 11«) dužni da salutiraju fašističkim pozdravom:

Kolben [potpukovnik Karl Novak — prim.] se povratio 3 ov. meseca. Zgrozio se nad ovim radom. Nije mogao svega verovati kad su mu referisali oficiri i vojnici, dok nije neke stvari i na vlastite oči video. Mislim, da je dosta ako Vam kažem da stalno uzdiše i govori pri svakoj prilici: »Jadni Čiča, kako ga upropastiše, zar Vermaht i Gestapo, da predstavlja Čičinu vojsku.« Prebleđuje slušajući i gledajući ovo. 3. mu referiraše četnici da su dobili naređenje da moraju svi nacistički pozdravljati. A jučer se sam uverio da ima oficira, koji profaniraju našu uniformu, te u njoj putuju iz Postojne u Trst i daju povoda komun. za prop. Isti oficir Korać je tako i u Ab.[aciju] došao samo da je još imao natpis na rukavu i kapi »Lika« što po naređenju moraju svi u Postojni nositi. Ja sam ga napala zbog toga, a isto tako i Jovanovog brata, te su jučer svi na putu skinuli te sramotne natpise. [...] Čujem da Jovan sad ostaje kod Vas. Neka Vam ispriča kako su part.[izani] u okolici Post.[ojne] natiskali plakate o četn. banditima sa natpisom »Lika« na rukavu i kapi, koji su pljačkali selo sa br. 11 i odveli x ljudi i t.d. [...] Nadam se da će sad sigurno uspeti četnicima, da se odele od br. 11. Samo mnogi su od njih mišljenja da su ovim radom upropas[ti]li i ovde i Liku.^[92]

Glavni članci: Prodor NOVJ u Srbiju proleća 1944. i Topličko-jablanička operacija

Kad je sredinom marta 1944. operativna grupa sastavljena od Druge i Pete divizije NOVJ iz Sandžaka prodrla u zapadnu Srbiju, sve nesuglasice zmeđu četnika i Nemaca u Srbiji su potisnute. Trupe sastavljene od jedinica Vermahta i SS, korpusa JVUO, bugarskog okupacionog korpusa, SDS, SDK i ruskog korpusa pod objedinjenom nemačkom komandom generala Hansa Felbera funkcionisale su kao jedinstvena operativna grupa za operaciju Kamerjeger. Kod nadležne četničke komande Neška Nedića bio je akreditovan nemački kapetan Vajel kao oficir za vezu. Zajedničke operacije trajale su nešto duže od dva meseca.^[95]

Iz jednog razgovora na visokom nivou (prisutni: general Hans Felber, vojni zapovjednik Jugoistoka i Hermann Neubacher, specijalni izaslanik njemačkog Ministarstva vanjskih poslova), održanom 11. aprila 1944. godine, može se nazrijeti koliko su okupacioni dužnosnici bili zadovoljni saradnjom sa četnicima i ostalim kolaboracionističkim snagama na Balkanu:

Neubacherovo mišljenje o vrijednosti srpskih formacijâ: SDS loša, Hipo (pomoćna policija) isto, SDK dobar, četnici vrlo različito. U Crnoj Gori se dobro tuku dobrovoljci pod njemačkim vođstvom. Kosovski Albanci se bore s nama. Evzoni u Grčkoj nijesu za obalnu odbranu, ali su korisni u unutrašnjosti zemlje i sigurno neće pucati na nas.^[96]

– Vojni zapovjednik Jugoistoka (Razgovor Felber-Neubacher, 11. april 1944.)

Draža Mihailović je imenovao Milorada Mitića za oficira za vezu između svojih jedinica i njemačke komande, kako bi saradnja četničkih komandanata sa okupatorom dobila organizovaniju formu. General Mihailović je preko kapetana Mitića dostavljao svoje zahtjeve njemačkoj komandi koja je snabdijevala municijom i hranom njegove jedinice, angažovane u borbi protiv NOVJ. Mitić je o situaciji na frontovima, o svome radu i o količini pomoći primljenoj od okupatora gotovo svakodnevno izvještavao generala Mihailovića. U depeši od 28. marta 1944, između ostalog, kapetan Mitić piše:

O nekoj akciji Bugara ili Br. 11 (šifra koja označava Njemce — nap.) protivu crvenih dublje na terenu nema ni govora. Doručak i večera su uvek u garnizonu. Ako se hoće uništenje komunista, onda to moramo mi da uradimo. Možemo da računamo na pomoć uzduž komunikacija, na municiju i avijaciju, mada ona ne može mnogo da pomogne. Ali moraju biti hitno bačene masovne snage i lično da vodite operacije, naravno kao 'siva eminencija', inače Peko ode u Toplicu i dalje... Moral kod naših ljudi u reonima gde su prošli komunisti je mnogo opao. Sve veća sumnja u snagu naših i Br. 11 i sve veći respekt prema crvenima... Pred svim ovim mi ne možemo da zatvorimo oči. Ovoga puta opasnost je stvarno velika, skoro ogromna...^[97][98]

18. aprila 1944. Jevrem Simić izvještava Mihailovića da je kapetan Vučković pod komandom njemačkih oficira:

Zvonkov odred pod komandom poručnika Nenadića zajedno sa Nemcima je u Negbini.^[99]

U telegramu od 20. IV 1944. pukovnik Simić piše generalu Mihailoviću:

Vučković sa 130 odabranih četnika stavio se pod komandu nemačkog poručnika Kerpera i nalazi se južno od Jasenova na Beloj Glavi.^[100][101]

U telegramu poslatom 5. maja 1944. godine generalu Mihailoviću, kapetan Neško Nedić piše o uspostavljanju fronta prema snagama NOVJ u zapadnoj Srbiji, odnosno da je stvoren jedinstveni borbeni sklop koji sačinjavaju četnici, srpski dobrovoljci i njemačke okupacione trupe:

Snage potčinjene meni prešle su trenutno u odbranu na liniji Bačevci—Kosjerić i to: valjevski korpus sa delom Nemaca drži levo obalu Graca u visini Lipa—Ravan. Juče su na ovom odseku odbijeni svi napadi komunista. Ajdačić sa delom Nemaca zatvara položaj Bukovi—Ražana. Na prostoru Ražana—Kosjerić ima jedan bataljon Nemaca. Brigada Negovanova kao rezerva drži Divčibare. Rakovićev korpus u Kosjeriću sa ofanzivnom ulogom. Moja težnja je da sa naslonom na Nemce, stvorim čvrstu odbranu linije Bačevci—Kosjerić, dok se snage ne prikupe i ne stvore preduslovi za uništavajući udar, a tada uništi prva, druga a potom peta divizija. U ovom cilju front ostaje prema drugoj diviziji danas u odbrani dok na ovu diviziju sa zapada napadaju jedan bataljon Nemaca i tri bataljona ljotićevaca a mi je dočekujemo. Prema petoj diviziji preduzima se napad danas sa angažovanjem.^[102][103]

U proljeće 1944. godine, prilikom njemačke kontraofanzive protiv partizana u jugozapadnoj Srbiji u kojoj su učestvovale i značajne četničke snage, zabilježena je i fotografija komandanta 1. ravnogorskog korpusa JVuO sa njemačkim oficirom, vjerovatno iz Wehrmachtove divizije Brandenburg.^[23]

General Hans Felber, vojni zapovjednik Jugoistoka, 16. maja 1944. godine podvlači svojim potčinjenim „pokret DM bio je i ostaje neprijateljski” i podseća da njihova saradnja protiv "crvenih" proističe samo iz činjenice da su komunisti u Srbiji njihov neprijatelj br. 1, ali neprijatelj br. 2 ostaje okupaciona sila. Međutim, general Felber preporučuje da se »borba protiv partizanskih bandi« uz oprez, nastavi voditi skupa s jedinicama generala Dragoljuba Mihailovića:

Četničke grupe koje se nalaze u borbi protiv komunista, ne treba nikako ometati niti ih napadati, već ih podupirati u borbi. Saradnja s četnicima u borbi protiv komunista, uz najštedljiviju isporuku municije i pod nadzorom okupacione sile, može biti samo lokalna i radi akutne borbe protiv partizanskih bandi. U tom slučaju potrebno je isporučivati i sanitetski materijal i negovati ranjenike.

Za svaku isporuku potrebno je odobrenje Vojnoupravnog komandanta Jugoistoka.

Preporučujemo da se u svim prilikama obraća nesmanjena pažnja pokretu DM i njegovim postupcima.^[104][105]

U zapisniku generala Felbera s kraja maja 1944, apostofira se korištenje Mihailovićevih četnika i Ljotićevih dobrovoljaca za odbranu jugozapadne granice okupirane Srbije od partizanskog prodora:

Predviđeno je da se veći dio četnikâ Draže Mihailovića pošalje kući, da se najpouzdaniji koriste kao izviđači na granici, i da se dobrovoljci (SDK), poslije apsolutno neophodnog odmora i osvježenja, kasnije iskoriste kao graničari.^[106]

– Zapisnik o putovanju za Niš i Sofiju 25-28.05.1944.

U vrijeme izvođenja operacije Trumpf, u kojoj se Četvrta grupa jurišnih korpusa JVuO pridružila njemačkim trupama u borbi protiv partizana, došlo je 14. jula 1944. u Kruševcu do sastanka vojnoupravnog komandanta Jugoistoka generala Hansa-Gustava Felbera sa kapetanom Neškom Nedićem, načelnikom štaba ove četničke formacije. Tom prilikom, Nedić je istaknuo da su „četnici u Englesku izgubili svako poverenje, pošto su ih Englezi izdali“, ponudivši svoje usluge u „borbi protiv komunizma“. General Felber je ocijenio da je riječ „o potpuno ozbiljnoj ponudi četnika koju treba prihvatiti“, s čim se složio i major Erich Weyel, oficir za vezu kod kapetana Nedića:

Neško Nedić je sada načelnik štaba četničke grupe koja se sa nama bori u akciji »Trumpf« i čija se jačina može proceniti na oko 10.000 ljudi. [...] Pošto su oni sami u borbi protiv komunizma i suviše slabi, uvideli su da moraju tražiti oslonac u nemačke oružane snage, kojima će se bezuslovno potčiniti sa puno poverenja. Oni su spremni da se bore protiv komunizma svuda tamo gde bih ih ja postavio. Na drugoj strani, Nedić je molio ponovnu pomoć u vidu isporuke municije i naoružanja, a naročito teškog naoružanja. Četnici su spremni da daju svaku garanciju da će se isporučeno naoružanje i municija upotrebiti samo protiv komunizma.^[107][108]

– Izvještaj vojnoupravnog komandanta Jugoistoka Komandi Grupe armija »F« od 15. jula 1944. godine

General Edmund Glaise von Horstenau, vršio je od 15. juna do 25. juna 1944. dužnost komandanta Jugoistoka, zamjenjujući generala Hansa Felbera, koji se po službenom zadatku nalazio u Njemačkoj. Opisujući u svom ratnom dnevniku stanje u Srbiji, tj. odnose između njemačkih i bugarskih okupacionih trupa, s jedne, kao i četnika i kvislinga, s druge strane, Horstenau navodi sljedeće:

Nemci gotovo da nemaju svojih trupa u Srbiji. Postoji samo nekoliko policijskih jedinica. Najveći deo Srbije nalazi se pod kontrolom bugarskog okupacionog korpusa. Bugarskih vojnika nema samo u severozapadnom delu Srbije i Banata. No, bugarske trupe u Srbiji jesu najlošije bugarske jedinice. Tek što sam na kratko vreme preuzeo Vrhovnu komandu u Beogradu, dve bugarske čete, zajedno sa svojim oficirima, prebegle su partizanima kod Leskovca. Jedine trupe na koje je čovek mogao da se osloni u borbi protiv partizana bili su srpski dobrovoljci, a donekle i ruski. Upotrebljivi za borbu protiv partizana bili su i ljudi Draže Mihailovića. Vezu sa njim za mene je održavao jedan nemački major, nosilac odlikovanja „viteškog krsta“.^[109]

Neposredna četničko-nemačka operativna saradnja ponovila se i prilikom nemačkih operacija "Trumpf" i "Hallali" u jablaničko-topličkoj oblasti protiv 21. 22. 24. i 25. divizije NOVJ tokom jula i avgusta 1944.

Nojbaher konstatuje da je premijer Nedić verno služi nemačkim interesima. Slično je i s Dražom Mihajlovićem, koji se do danas trudio da ne zauzme neprijateljsko držanje prema okupatoru. To isto Važi i za ostale vodeće Srbe, koji su se, pod parolom »Dajte nam oružje — onda pripadamo Vama«, lojalno držali.^[110][111]

– Nemački obaveštajni izveštaj od 30. avgusta 1944.

Glavni članak: Desant na Drvar

Za Desant na Drvar (operacija »Rösselsprung«) preduzet maja i juna 1944, komanda Druge oklopne armije je angažirala oko 16.000 njemačkih vojnika i tri hiljade Đujićevih četnika.^[112] Četnici su bili dragoceni kao nemački informatori, pa su upravo oni doneli Nemcima tačan podatak o lokaciji Titovog štaba:

Prema četničkim podacima, Tito se nalazi u drvarskoj pećini, prema drugim izvorima u Oštrelju sjeverno od Drvara.^[113]

– Dnevni izvještaj obavještajnog odjeljenja 15. brdskog korpusa za 10. mart 1944.

Nemci su nakon operacije ocenili da četnici izviđačke zadatke izvršavaju besprijekorno, vođstvo im je dobro, ljudstvo naviklo na fizičke napore. Nemci zaključuju da su im četnici "neophodni su pri osiguranju komunikacija, posebno zbog pomanjkanja vlastitih trupa".^[114]

Tokom jula i avgusta 1944. intenzivirani su kontakti između predstavnika nemačke komande Jugoistoka Nojbahera, predsednika vlade Nedića i predstavnika Mihailovića.^[119] Njemačka strana je nakon sastanka između predstavnika Obavještajnog odjeljenja komandanta Jugoistoka i trojice visokih oficira JVuO, Mihailovićevih izaslanika (Dragoslav Račić, Neško Nedić i Nikola Kalabić), održanom u Topoli 11. avgusta 1944, na osnovu ponude JVuO zaključila da se „političko zauzimanje stava Draže Mihailovića i njegovog pokreta potpuno izmenilo. Oni su spremni da u potpunosti sa nama sarađuju“. Mihailovićevi izaslanici su stavili do znanja da je za JVuO najvažnije objedinjavanje domaćih antikomunističkih snaga, opšta mobilizacija i „stvaranje jedne srpske nacionalne armije za uništenje komunizma u Srbiji“. Pošto je za ostvarenje tog cilja bila neophodna njemačka dozvola i naoružanje, JVuO je bila spremna da se obaveže na lojalnost i vjernost okupatoru.^[23] Rittmeister Fürst von Wrede citira riječi četničkih oficira sa sastanka:

»Srbi, koje vi niste poznavali, ipak se bore za vas. Mi se obavezujemo našom časnom oficirskom rečju da ćemo biti verni. Pokret Draže Mihailovića je spreman da dâ sve garancije koje Nemci budu zahtevali. Naše smrtno neprijateljstvo protiv komunizma je najbolja garancija naše vernosti. Nas ne interesuje budućnost, svejedno kako će se rat završiti, mi smo odlučili, ako tako mora biti, da viteški propadamo.«^[120][121]

Rittmeister Fürst Wrede je sumirao predloge predstavnika Draže Mihailovića na sledeći način:

1. DM želi da razgovara sa opunomoćenikom firera za jugoistočni prostor.

2. On teži okupljanju svih nacionalnih srpskih snaga.

3. Mobilizacija i naoružavanje svih za oružje sposobnih Srba za borbu protiv komunizma. Naoružavanje i vođstvo pod nemačkim Vermahtom.

4. DM moli da sam ostane u ilegali.

5. Pripadnici DM-pokreta ne treba da budu u nemačkim uniformama.^[122]

U večernjem izvještaju Obavještajnog odjeljenja Armijske grupe »F« od 16. avgusta 1944, konstatuje se da je general Draža Mihailović, u dogovoru sa predsjednikom srpske vlade generalom Nedićem, ponudio nemačkom komandovanju potpuno potčinjavanje četničkih jedinicâ.^[123][124]

Povodom Mihailovićevog predloga, 17. i 18. avgusta je održan sastanak na najvišem nivou u nemačkoj komandi Jugoistoka. Tu su još jednom sumirani Dražini predlozi:

a) Bezuslovno obećanje, da nijedan nemački vojnik neće biti napadnut od četnika. Davanje talaca.

b) Zajednička borba isključivo protiv komunista u cilju uspostavljanja mira i reda. Nemci i četnici ne moraju biti neprijatelji.

c) Neprijatelj br. 1 su komunisti i svi oni koji ih podržavaju ili ne sadejstvuju u borbi protiv komunista.

d) Draža Mihajlović moli, da ga se privuče organizovanju Srpskog dobrovoljačkog korpusa i organizovanju Dobrovoljačkog korpusa.

e) Bilo kakva veza s partizanima je nemoguća.

f) Draža Mihailović moli da se stvori prijateljskije raspoloženje, da bi se oslobodilo četnike, koji su uhapšeni u Srbiji, bez posredovanja četnika.

g) U slučaju invazije nema borbe protiv Nemaca. Borba protiv komunista će se produžiti. Četnici hoće da spreče vezu partizana s invazionim trupama.

h) Draža Mihajlović nema veze s Englezima. On i ne želi više da je ima, odgovarajući engleskom držanju prema srpskom narodu.^[125][126]

U izvještaju poslatom 20. avgusta 1944. godine iz Operativnog odjeljenja Beograd Armijske grupe »F«, navodi se da je za prijem kod vođe Reicha Adolfa Hitlera pripremljen zajednički referat feldmaršala Maximiliana von Weichsa, komandanta Jugoistoka i specijalnog opunomoćenika Ministarstva inostranih poslova na Jugoistoku Hermanna Neubachera, na temu o saradnji sa Dražom Mihailovićem i budućoj politici u Srbiji, kao i da je sa ovim upoznat feldmaršal Wilhelm Keitel.^[123][127] Istog dana sačinjena je i službena bilješka koja je, između ostalog, sadržavala i sljedeći prijedlog:

Po predmetu ponude Nedić — Draža Mihailović, ministar Nojbaher predlaže da se organizacija četničkih jedinica prenese u nadležnost Višeg SS i policijskog vođe u Srbiji. Načelnik štaba komandanta Jugoistoka se saglasio s ovim predlogom.^[128]

Specijalni nemački izaslanik Hermann Neubacher je ocenio da obećanja Draže Mihajlovića u pogledu lojalnog držanja treba uzeti ozbiljno, pošto je dokazao on "da je toliki antikomunista, da je usprkos engleskim ponudama dao prednost prosjačenju kod okupatora pred slogom s crvenom stranom".^[125] Ovi pregovori završili su formulisanjem inicijative za formiranje srpske armije od 50.000 ljudi za borbu protiv komunizma kojom bi rukovodio Mihailović, a koju bi opremila nacistička Nemačka. Ali Hitler je odbacio inicijativu, naglasivši da će to oružje "jednom kasnijom prilikom biti upravljeno protiv Nemaca." On je odobrio samo taktičku saradnju sa četnicima.^[129]

Ipak, u skladu sa idejom o formiranju srpskog korpusa pod komandom Mihailovića koji bi se borio na strani Nemaca, 6. septembra 1944. Srpska državna straža i Srpska granična straža (ukupno oko 13.000 ljudi) stavljene su pod komandu Mihailovićevog komandanta Srbije generala Trifunovića. Potom su jedinice Srpske državne straže i Srpske granične straže 6. oktobra 1944. sabrane su u Jagodini gde je od njih formiran Srpski udarni korpus sa tri divizije, koji je brojao oko 6.800 ljudi. Komanda Srpske straže i Granične straže predana je naredbom generala Felbera generalu Miodragu Damjanoviću, šefu Nedićevog kabineta.^[130] Damjanović je bio i glavni Mihailovićev pouzdanik u Nedićevoj upravi, te su se on i komandanti Straže odmah stavili pod Mihailovićevu komandu. Ove jedinice, preimenovane u Srpski udarni korpus Jugoslovenske vojske u otadžbini, pridružile su se tako drugim četnicima u povlačenju prema Sandžaku. Njihovo je savezništvo ipak bilo nesigurno i ubrzo će se raspasti.^[131]

Glavni članak: Bitka za Srbiju 1944.

U povjerljivom izvještaju Obavještajnog odjeljenja Armijske grupe F od 26. avgusta 1944. godine, analizirano je stanje na Balkanu nakon objave rata Trećem Reichu od strane Bugarske i Rumunjske, neposredno po dolasku jedinica Crvene armije. Oficiri Wehrmachta predviđaju držanje četnika u novim okolnostima:

Osim toga, ustanički pokreti na području Balkana – izuzev pokreta Draže Mihailovića – dobit će pojačan zamah, tako da ubrzo treba očekivati prekid svih vlastitih veza s cijelim južnim Balkanom. Pokret Draže Mihailovića predstavlja jedinu antiboljševičku organizaciju koja, uz odgovarajuću potporu, može biti dugoročno korisna našim interesima u borbi protiv boljševizma.^[132]

Bitka za Srbiju 1944. je bila zajednički saveznički poduhvat sa ciljem ovladavanja središnjim komunikacijskim prostorom nemačkih snaga na Balkanu. Dejstva na tlu izvršavala je NOVJ, a Saveznici su obezbeđivali borbeno sadejstvo, snabdevanje i pomoć iz vazduha. Četnici su se u ovim borbama našli direktno na strani Wehrmachta. U to vreme, Saveznici su već promenili odnos prema Mihailovićevim snagama, a njihov prioritet u Jugoslaviji postalo je jačanje snaga NOVJ u Srbiji.^[133] Vrhovni štab NOVJ nameravao je da partizanske snage u Srbiji pomogne prodorom jačih snaga iz Bosne i Crne Gore. Nemačka komanda, kao i Mihailović, bili su rešeni da to spreče.

NOVJ je nastojala da koncentriše snage na levoj strani Lima za proboj u Srbiju. Nemačka Komanda Jugoistoka je rešila da brani Srbiju aktivnim dejstvima - sprečavanjem pokreta jedinica NOVJ kroz Bosnu prema zapadu, kao i nizom krupnih i ambicioznih operacija u Sandžaku i istočnoj Bosni sračunatih na razbijanje koncentracija NOVJ i njihovo onesposobljavanje za ofanzivna dejstva. Snage JVuO sa velikim entuzijazmom učestvovale su u ovim operacijama, kao i u onim koje je organizovao nemački komandant Srbije protiv lokalnih partizana i povremenih prodora. Vrhunac ovog sadejstva nastupio je u avgustu 1944,^[134][135] kada su se odvijala najintenzivnija i najmasovnija dejstva. U izvještaju Vojnoprivrednog štaba Jugoistoka od 15. avgusta 1944. godine upućenom Vojnoupravnom komandantu Jugoistoka, konstatuje se ozbiljna političko-bezbjednosna kriza uzrokovana uspješnim partizanskim manevrom, tj. prodorom u Srbiju:

Započeo je očekivani veliki Titov napad na Srbiju. Dok su u istočnoj Bosni, na Drini, pripremljene jedinice bile tako desetkovane našim akcijama da mu tamo samo slabe snage stoje na raspolaganju, dotle je jačim delovima Titovih jedinica, koje su bile u centralnom delu Crne Gore, oko 3 divizije, pošlo za rukom da upadnu u južnu Srbiju i da pređu dolinu Ibra. One sada u rejonu između Ibra i Južne Morave, po sjedinjavanju sa tamošnje 3 srpske crvene divizije, ugrožavaju obe glavne saobraćajne arterije prema jugu. Slobodu pokreta ovih, oko 10.000 ljudi jakih i dobro naoružanih, združenih jedinica uspeli smo, istina u teškim borbama i uz mnogo gubitaka, pomoću nemačkih, bugarskih i srpskih snaga (četnici i SDK) da suzimo; ipak, one su preslabe da bi, s obzirom na otkazivanje bugarskih jedinica, izborile odlučujuće uspehe.^[136]

Uoči bitke sa partizanima, nemački Wehrmacht je snabdeo četnike svim raspoloživim zalihama italijanskog pešadijskog oružja i municije:

U nadovezi na dogovor od 15. 8. saopštava se, da se za izdavanje četničkim jedinicama mogu staviti na raspolaganje, u najboljem slučaju, sledeća oružja:

7.000 pušaka 6,5 mm (ital.) sa po 100 metaka,
50 teš. mitraljeza 8 mm (ital.) sa po 13.000 metaka,
42 laka bacača 4,5 mm (ital.) sa po 250 metaka.

Upozorava se na to, da je time iscrpljena celokupna zaliha italijanske pešadijske municije u domenu Komandanta Jugoistoka i da se nove pošiljke mogu očekivati tek od oktobra 1944. godine i to u ograničenom obimu.^[137][138]

– Obaveštenje komande Jugoistoka o odobravanju oružja i municije četnicima (16. avgust 1944.)

U nacrtu jednog izvještaja, sastavljenog od strane oficira Armijske grupe »F« u ljeto 1944. godine, sumira se iskustvo njemačkih okupacionih organa sa Mihailovićevim četnicima u okupiranoj Jugoslaviji:

Dosadašnje držanje D.M.-a ima sljedeće karakteristike:

a) Aktivna borba protiv komunista u Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj, s tim što je ova borba zbog brojčane, a naročito materijalno-tehničke nadmoći komunista, uvijek rizična za snage D.M.-a,

b) Neispunjavanje od Saveznika postavljenih specijalnih zadataka,

c) Lokalna, ponekad vrlo aktivna saradnja sa njemačkim trupama, obavještajnim i ostalim okupacionim organima,

d) Potpuna spremnost za izvršavanje taktičkih instrukcija izdatih od strane njemačkih oficira za vezu,

e) Stalno ponavljanje zahtjeva za municijom i oružjem radi borbe protiv komunista, kao nagrada za dokazanu lojalnost.^[139]

Kada su partizani konačno uspeli da se probiju u Srbiju i krenu ka Beogradu, nastupila je panika u redovima okupatora i kvislinga/kolaboracionista:

Titovi partizani upali su u septembru 1944. u Srbiju i to na više mesta. Zapadni deo Srbije bio je potpuno nezaštićen. Tamo je bio stacioniran samo mali broj nemačkih policijskih jedinica, koje su, zajedno sa četnicima, tu i tamo još vodile borbe. Sa svih strana neprijatelj je krenuo ka Beogradu. U gradu je vladao mir. Mi smo sedeli u Beogradu ne na buretu baruta, nego smo se nalazili u njemu.^[140]

– Hermann Neubacher, “Sonderauftrag Südost”

U septembru su kvislinške formacije Srpska državna i granična straža preformirane u Srpski udarni korpus (jačine 6.800), stavljen pod Mihailovićevu komandu.^[141] U prvoj polovini septembra, četničko-nemačka odbrana Srbije sa zapada doživela je slom usled prodora NOVJ. Bitka za Srbiju definitivno je rešena tokom oktobra Beogradskom operacijom, uz sadejstvo Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije sa oklopnim snagama Crvene armije. No, i pored toga, JVuO je nastavila sadejstvovati sa Vermahtom:

Usljed jakog partizanskog pritiska, još četničkih jedinica, uključujući i one iz Istočne Srbije, su izrazile spremnost za daljnu borbu protiv komunizma u saradnji sa Wehrmachtom.^[142]

– Izvještaj Armijske grupe »F« od 2. oktobra 1944.

Četnička grupa Ocokoljića iz Istočne Srbije je osiguravala pozadinu Müllerovom korpusu prilikom borbi protiv Rusa u rejonu okuka Dunava-Zaječar.^[143]

– Njemački izvještaj od 19. oktobra 1944.

Glavni članci: Proboj četnika i Nijemaca iz Srbije i Povlačenje kolaboracionista sa Nijemcima (1944–1945)

Tokom septembra 1944. glavna Mihailovićeva mobilna formacija u centralnoj i zapadnoj Srbiji, Četvrta grupa jurišnih korpusa pod komandom Dragoslava Račića, zajedno sa brojnim pridruženim jedinicama, poražena je od nastupajućih snaga NOVJ i potisnuta prema Beogradu. Ove jedinice Nemci su tokom 3, 4. i 5. oktobra 1944. vozovima prebacili sa železničkih stanica Topčider i Ripanj do Kraljeva.^[144][145]

Noću, iza ponoći, između 3. i 4. oktobra 1944, krenuli smo iz Beograda, sa železničke stanice u Topčideru... Uveče sam se oprostio sa komandantom Korpusa, generalom Kostom Mušickim... Kod Mušickog je u tom trenutku bio Nikola Kalabić, a u štabu Dobrovoljačkog Korpusa sam primetio i Neška Nedića... Došli su da se dogovaraju sa Dobrovoljačkom komandom i da traže opremu i ostalo. Na brzinu progovorio sam nekoliko reči sa Neškom Nedićem. U vozu su s nama putovali i Kalabićevi četnici. Rekoše nam da idu do Kraljeva, gde se vrši koncentracija četnika za borbu.^[144]

– Nedićev ministar Ratko Parežanin

Izbijanje Crvene armije na severoistočnu granicu Jugoslavije izazvalo je pometnju u četničkim redovima. Znatan deo četničkih trupa tokom septembra razbijen je od strane NOVJ u zapadnoj Srbiji. Sam Mihailović sa manjom grupom boraca je nateran na povlačenje u Bosnu. Neki su pokušali da napadom na Nemce pred sam dolazak Crvene armije ponovo steknu saveznički status (Raković, Keserović, Račić), ali je i ovaj pokušaj bio kratkotrajan. Nakon neuspeha, glavnina se krajem oktobra koncentrisala u oblasti Ivanjice. Upravo u tom periodu vrh Armijske grupe E iz Grčke izbio je do Novog Pazara. Četnici su se priključili prodoru Armijske grupe E kroz Sandžak u istočnu Bosnu.

Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma. Njegove jedinice se već bore sa Titovim trupama i imaju djelomično vezu sa njemačkim jedinicama (pukovnik v. Jungfeld, general Müller). Sada je stvar u tome, kako upotrebiti četničke jedinice kao prethodnice i osiguranje za komunikacije prilikom predstojećeg izmještanja njemačkih trupa iz Srbije.^[146][147]

– Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.

Jedinice Crvene armije i NOVJ u prvoj polovini oktobra 1944. zaposele su komunikaciju dolinom Morave između Vranja i Velike Plane, što je otežalo proboj Armijske grupe "E" iz Grčke. Ova formacija time je bila usmerena na komunikaciju Skoplje - Kosovska Mitrovica - Raška, odnosno dolinom Ibra, i zatim na otvaranje puteva prema Sarajevu pod borbom. Tokom ovog četvoromesečnog proboja saradnja između Armijske grupe "E" i četnika iz Srbije i Crne Gore imala je više vidova.

Prilikom proboja od Sjenice prema Prijepolju 24-31. oktobra 1944. Nemci su nastupali zajedno sa borcima Srpskog udarnog korpusa protiv snaga 37. sandžačke divizije. Od Prijepolja se glavnina Armijske grupe "E" kroz Sandžak usmerila na pravac Prijepolje - Višegrad - Rogatica - Sarajevo. Jednim motorizovanim bataljonom Nemci su 1. novembra otvorili su put Prijepolje - Pljevlja, i usmerili celokupne četničke snage iz Srbije na pravac Sjenica - Prijepolje - Pljevlja - Goražde. Time su iskoristili snage JVUO iz Srbije kao svoju levu pobočnicu. Nakon toga, svojim napadom na NOVJ u pravcu Tuzle (Ofanziva JVuO u istočnoj Bosni decembra 1944) sadejstvovale su snagama Armijske grupe E u njihovom proboju na sever.

Komandant Armijske grupe E Ler u svom pregledu brojnog stanja od 16. novembra 1944. navodi 10.000 četnika Pavla Đurišića kao svoje vlastite snage,^[148] dok u izveštaju vrhovnoj komandi za četnike iz Srbije kaže da se "drže u senci Vermahta". Nevoljno savezništvo veoma dobro ilustruje i sljedeći izveštaj:

Trifunović sa oko 18.000 četnika Račića i Keserovića, uporedno sa nem. pokretima u rejonu Prijepolje. Pravac marša Foča. U početku učešće u borbenim dejstvima na nemačkoj strani (zaštita bokova). U poslednje vreme samo saputnici. Utisak: dokle god postoje zajednički interesi — uopšte mir. Ako vide mogućnost uspeha, bezuslovno treba očekivati prepade na nemački Vermaht, naročito na odvojene grupe.^[149]

Glavni članci: Proboj četnika i Nijemaca iz Crne Gore, Pavle Đurišić i Crnogorski dobrovoljački korpus

Dok su srbijanski četnici sadjejstvovali snagama Armijske grupe E u njihovom proboju na sever, crnogorski su četnici uzeli učešća u proboju XXI brdskog korpusa iz okruženja. Jedinice crnogorskih četnika, koje su od Njemaca takođe preformirane u dobrovoljačke pukove ("Crnogorski dobrovoljački korpus"), borile su se u sastavu njemačkog 21. brdskog korpusa između Danilovgrada i Cetinja rame uz rame sa njemačkim vojnicima. Ove snage učestvovale su zajedno sa njemačkim snagama u operacijama protiv NOVJ (Frilingservahen, Ribecal). Komandant Armijske grupe "E" je u svom izvještaju od ove četnike ubrojao u brojno stanje svojih jedinica:

C. D. K. od 3 puka, pod komandom potpukovnika Đurišića, formiran neposredno od strane K-de 2. OkA (Druga oklopna armija), bio je do sada u službenom pogledu potčinjen K-di 2. OkA a u snabdevačkom i taktičkom pogledu 181. peš. div., koja je trebalo da se obimno uključi u obuku.^[150]

– Izvještaj Komande 21. brdskog korpusa Komandi Grupe armija "E" od 23. septembra 1944. godine

Glavni članci: Proboj Armijske grupe E kroz istočnu Bosnu, Četnička ofanziva u istočnoj Bosni 1944. i Bosanska golgota

Armijska grupa "E" imala je u planu otvaranje komunikacija kroz istočnu Bosnu, pa je krajem novembra jedna njena divizija (11. poljska vazduhoplovna divizija) započela napad pravcem od Rogatice prema Zvorniku, protiv snaga Trećeg udarnog korpusa NOVJ. Međutim, kako su tokom ofanzive NOVJ i Crvene armije od 3. decembra nemačke pozicije na Sremskom frontu ozbiljno ugrožene, ova divizija hitno je izvučena i transportovana prugom Sarajevo - Slavonski Brod na Sremski front. Na njeno mesto usmerena je glavnina četnika iz Srbije. U izvještaju Operativnog odjeljenja u Sarajevu Armijske grupe »E« od 10. decembra 1944, koji potpisuje potpukovnik Warnstorff, istaknuto je:

Telegram 34. i 91. arm. korpusu, 5. SS-brd. arm. korpusu i Korpusnoj grupi »Kibler«:

1) Četnici na maršu u širi rejon Valjeva privremeno će preći preko područja Rogatica — Ljubovija — Zvornik — Kladanj.

2) DM garantuje najlojalnije držanje prema nemačkim jedinicama i nudi saradnju. Znak raspoznavanja za saradnju između nemačkih jedinica i četnika je: Mitrovica.

3) Četnike u što većoj meri koristiti za službu izviđanja. Materijalna pomoć može im se obezbediti u ograničenim razmerama ukoliko se stave na raspolaganje za borbu protiv bandi.

4) K-da Grupe armija obavestila je hrvatske vlasti o navedenom kretanju.^[151][152]

U izvještaju njemačkog opunomoćenog generala u NDH od 24. decembra 1944. godine, navodi se da je general Draža Mihailović izrazio spremnost za suradnju i sa formacijama NDH u borbi protiv NOVJ:

Prema pouzdanom izvješću čovjeka za vezu, Draža Mihajlović je navodno izrazio želju da se bori skupa sa ustašama i domobranima, jer im je zajednički glavni cilj uništenje komunizma.^[153][154]

– Izvještaj njemačkog opunomoćenog generala u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj od 24. XII 1944.

Četnici su, pod ličnom komandom Mihailovića, nakon koncentrisanja unutar nemačko-ustaških linija, izvršili napad na snage NOVJ. 8. decembra 1944. ujutro sa nemačko-ustaških položaja u okolini Rogatice krenuli u silovit napad prema Zvorniku. Ovaj napad bio je usklađen sa napadom nemačkog 34. armijskog korpusa sa druge strane, pravcem Užice - Ljubovija - Zvornik. Ovom prilikom četnicima su Nemci obezbedili snabdevanje municijom, kao i zbrinjavanje ranjenika u nemačkim bolnicama u Sarajevu. Pošto je prodor četnika prema Zvorniku odbijen, njihova glavnina usmerila se prema oslobođenoj Tuzli. U neizvesnim borbama od 24. do 28. decembra Treći udarni korpus NOVJ krajnjim naporom odbio je ovaj napad.

Nakon ovog poraza, glavnina Mihailovićevih snaga razmestila se u Modriči i okolini, gde su nakon kraćeg sukoba uspostavili sporazum sa snagama NDH. Tako su se našli na za Nemce vitalnoj komunikaciji Sarajevo - Brod, vodeći zajedno sa Nemcima teške dvomesečne borbe protiv Druge jugoslovenske armije, koja je nastojala da je prekine. Preko pukovnika Borote, komandanta Romanijskog korpusa JVuO, uspostavljena je saradnja sa nemačkim štabom u Sarajevu, od kojeg je obezbeđeno snabdevanje municijom i bolničko zbrinjavanje ranjenika.^[155][156] Mihailovićeva grupacija takođe je uspostavila vezu sa Štefanom Hedrihom (nem. Stefan Hedrich), SS-oberfirerom i inspektorom u glavnom štabu SS, komandantom SS-oblasti Severozapadna Bosna.^[157]

3. aprila 1945. godine, kada su nemačke trupe napuštale Bijeljinu i okolinu, Mihailović je pokušao da ih pridobije da ostanu pod njegovom komandom kao jugoslovenski državljani.^[158]

Hermann Neubacher, specijalni izaslanik njemačkog Ministarstva vanjskih poslova za Jugoistočnu Evropu, u svojim poslijeratnim memoarima ističe da je sa četničkim komandantom održavao vezu sve do aprila 1945, tj. do zajedničkog povlačenja Nijemaca i četnika pred jedinicama NOVJ i Crvene armije. Neubacher navodi da je postojala i zamisao o susretu između njega i generala Mihailovića, ali Joachim von Ribbentrop nije dao dopuštenje za sastanak:

Tokom sukoba četnika sa Englezima, stiglo je do mene pitanje da li bih bio spreman da razgovaram sa Dražom Mihailovićem. Ovu sam molbu prosledio ministru spoljnih poslova Ribentropu, tražeći od njega da mi dozvoli da do takvog susreta dođe. U principu, nije mi bilo zabranjeno da uspostavim kontakt. Ali, za vođenje razgovora morao sam da dobijem specijalnu dozvolu. Bilo mi je, međutim, zabranjeno da stupim na teren koji kontroliše Draža Mihailović. Moja spremnost i želja da se sretnem sa njim bili su veliki, te sam uskoro morao da sam sebi priznam da je moj glavni motiv bio – radoznalost. Da se sretnem sa četničkim vođom, a da se prethodno ne izvrše potrebne pripreme, razgovor bi bio besmislen, i jedino bi doneo neugodnost i neprilike za Dražu Mihailovića, jer bi dobio etiketu „kolaboratera“. Trebalo je susret dobro organizovati, kako bi bilo sigurno da će doneti senzacionalan rezultat. Verovatno je i sam Draža Mihailović tako razmišljao, pa zato, najzad, nije nikada ni došlo do našeg susreta. Ali, ostali smo u vezi preko naših posrednika. I jedna i druga strana bila je u tim kontaktima veoma oprezna. Jedan moj poverljiv čovek čak je tri puta bio u Dražinom glavnom štabu. Da ne bih bio suviše opširan, zadovoljiću se samo tvrdnjom da Draža Mihailović svoju politiku sve do kraja rata nije menjao. Tek početkom 1945, u vreme naših poslednjih borbi u Hrvatskoj, kada je povlačenje naših trupa sa tog prostora bilo samo pitanje dana, Draža Mihailović mi se obratio direktnom molbom – i to preko svojih poverljivih ljudi u Beču – da mu pružim pomoć u vezi sa naoružanjem njegovih jedinica. Tokom nekoliko dana ja sam čak imao direktnu radio-vezu sa njegovim glavnim štabom u Bosni. Moj poverljiv čovek bio je poslednji put kod Draže u aprilu 1945.^[159]

Njemačka je za D.M.-a neprijatelj br. 2 – neprijatelj br. 1 su komunisti.^[160]

– Zabilješka sa sastanka Armijske grupe F sa izaslanikom Neubacherom održanog 30. jula 1944.

Hermann Neubacher u svojim memoarima tumači politiku Draže Mihailovića. Po njemu, general Mihailović je "ostao neprijatelj okupatoru, koji je, zbog Titovog uspona, postao njegov neprijatelj broj dva". On primećuje da su Dražini podređeni komandanti sarađivali sa Nemcima, ali je on sam nastavio da vodi propagandu protiv njih:

Politiku Draže Mihailovića nije bilo teško razumeti. On je bio impresioniran nemačkim vojnim podvizima. Pa ipak, sa sigurnošću je računao na to da će Nemačka izgubiti rat. Dovoljno sam čuo od pouzdanih izvora, koji su me obavestili o Dražinom stavu prema Rajhu. On je ostao neprijatelj okupatoru, koji je, zbog Titovog uspona, postao njegov neprijatelj broj dva. Saveznici su Dražu ostavili na cedilu, pa je zato pokušao da od Nemaca – koji su za njega sada bili samo neprijatelj broj dva – dobije što je moguće više oružja. Namera četničkog vode bila je ova: da se, kada započne nemačko povlačenje, bez borbe dokopa nemačkih strateških pozicija i da se na njima utvrdi. On se spremao za konačan obračun sa Titom, koji je trebalo da se vodi beskompromisno, na život ili smrt, a u pitanju je bila budućnost Jugoslavije. Dok su, dakle, Dražini podređeni komandanti tu i tamo sarađivali sa Nemcima, on je sam nastavio da i dalje vodi propagandu protiv Nemaca.^[161]

Čak i kada je odobravao kolaboraciju svojih komandanata sa okupatorima, general Mihailović je strogo vodio računa da se na taj način lično ne kompromituje, prvenstveno iz straha od negativne reakcije stanovništva okupirane Jugoslavije. Presretanjem komunikacije između Mihailovića i vojvode Đujića ujesen 1943, njemački nadležni organi su registrovali ovu tendenciju četničkog vođstva:

18.11. Radio-naređenje D.M. Đujiću da još više nego do sada ratuje zajedno sa njemačkim Wehrmachom protiv komunista, jer su oni izdali srpsku nacionalnu stvar. On sam ne može tako postupiti zbog stava naroda.^[162]

– Depeša komande Druge oklopne armije komandi Armijske grupe »F« od 21. novembra 1943. godine

• Kolaboracija četnika sa silama Osovine
• Saradnja četnika sa fašističkom Italijom

• Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945 (Stanford University Press 1975)