Jastrun właściwy

Jastrun właściwy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	jastrun
Gatunek	jastrun właściwy
	Nazwa systematyczna
	Leucanthemum vulgare Lam.; Fl. Franç. 2: 137 (1779)
Synonimy
	Chamaemelum leucanthemum (L.) E.H.L.Krause; Chrysanthemum leucanthemum L.; Chrysanthemum vulgare (Lam.) Gaterau; Leucanthemum leucanthemum (L.) Rydb.; Matricaria leucanthemum (L.) Scop.; Pontia vulgaris (Lam.) Bubani; Pyrethrum leucanthemum (L.) Franch.; Tanacetum leucanthemum (L.) Sch.Bip.;
	Chamaemelum leucanthemum (L.) E.H.L.Krause; Chrysanthemum leucanthemum L.; Chrysanthemum vulgare (Lam.) Gaterau; Leucanthemum leucanthemum (L.) Rydb.; Matricaria leucanthemum (L.) Scop.; Pontia vulgaris (Lam.) Bubani; Pyrethrum leucanthemum (L.) Franch.; Tanacetum leucanthemum (L.) Sch.Bip.;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Jastrun właściwy, złocień właściwy, jastrun wczesny (Leucanthemum vulgare Lam.) – gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Rodzimy obszar jego występowania obejmuje Europę i dużą część Azji, poza tym rośnie introdukowany w wielu krajach na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy. Jest dość pospolity na terenie całej Polski, w górach sięga aż po piętro halne^[4].

Jest uprawiany jako roślina ozdobna (popularnie nazywana margaretką lub margerytką).

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek szeroko rozprzestrzeniony w Europie. Na północy Rosji i Islandii występuje jako gatunek introdukowany. Występuje w strefie umiarkowanej Azji na wschodzie sięgając po wschodnią Syberię, a na południu po Turcję, Iran, Turkmenistan, Tadżykistan, Kazachstan i poprzez południową Syberię do obwodu amurskiego^[3]. Jako gatunek introdukowany jest szeroko rozprzestrzeniony w Ameryce Północnej, poza tym rośnie w wielu krajach Ameryki Południowej, Afryki, południowej i wschodniej Azji, a także w Australii i Nowej Zelandii^[3]. Przynajmniej na niektórych obszarach jest inwazyjny, m.in. w Ameryce Północnej^[4].

W Polsce jest pospolity na całym obszarze^[5].

Morfologia

Pokrój: Roślina o trwałym, krótkim kłączu, z którego wyrasta różyczka zimujących liści.
Łodyga: Prosto wzniesiona, rozgałęziona u nasady, często czerwonobruntano prążkowana, o wysokości 0,3 do 0,6 m, zazwyczaj naga. Ulistniona przynajmniej do ¾ swojej wysokości^[6].
Liście: Liście odziomkowe o łopatkowatym lub okrągławym kształcie, ogonkowe, o długości do 10 cm. Wyrastające skrętolegle liście łodygowe siedzące, obejmujące łodygę silnie wciętą nasadą. Blaszka podługowata, nieregularnie ząbkowana. Środkowe liście łodygowe mają nasady zwężone, nieco uszkowate, a ząbki u nasady liści są wyraźnie dłuższe niż szerokie^[6].
Kwiaty: Wyrastające na szczycie łodyg kwiatostany typu koszyczek o średnicy do 4,5 cm. Listki okrywy z cienkim lub szerokim, brunatnym obrzeżeniem^[7]. W młodych koszyczkach otulają kwiatostan, później rozprostowują się odsłaniając wnętrze koszyczka. Brzeżne duże, białe kwiaty to kwiaty języczkowate, pełniące rolę powabni. Są to kwiaty żeńskie, pozbawione pręcików. Wnętrze koszyczka wypełniają ściśle upakowane, drobne, obupłciowe kwiaty rurkowate o żółtej barwie. Kwiaty te dojrzewają stopniowo, poczynając od brzegu koszyczka w kierunku środka.
Owoce: Jednonasienne niełupki dziesięciożeberkowe, bez rąbka kielichowego, długości ok. 2 mm^[7].
Gatunki podobne: Jastrun zapoznany Leucanthemum ircutianum zwykle ma łodygi pojedyncze, nierozgałęzione u nasady i nagie. Liście łodygowe są słabo zwężone u nasady i tu z ząbkami nie dłuższymi od ich szerokości^[6].

Liście odziomkowe
Liść łodygowy
Kwiatostan
Kwiat języczkowy
Kwiat rurkowy

Biologia i ekologia

Bylina, hemikryptofit^[6]. Roślina kwitnie od maja do września^[7].

Zapylenie jest przeważnie krzyżowe, ale w końcowej fazie dojrzewania kwiatów może nastąpić ich samozapylenie, gdyż łatki znamienia słupków ślimakowato się wydłużają i mogą zebrać pyłek. W ten sposób roślina zapewnia sobie możliwość wytworzenia nasion, gdyby z jakichś powodów nie odwiedziły jej owady przenoszące pyłek. Nasiona rozsiewane są przez wiatr lub przez zwierzęta roślinożerne (endozoochoria). Jastrun rozmnaża się również wegetatywnie z fragmentów korzeni.

Rośnie w murawach, na łąkach, brzegach lasów i wewnątrz świetlistych lasów, w widnych zaroślach, na miedzach, przydrożach i przytorzach, także w ogrodach i na polach^[7]. Roślina umiarkowanie światłolubna, preferuje gleby świeże, żyzne, o odczynie obojętnym^[4]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Arrhenatheretalia^[8].

Zmienność

Gatunek jest bardzo zmienny pod względem owłosienia rośliny, kształtu liści, budowy łusek okrywy, wykształcenia lub redukcji rąbka kielichowego. W przeszłości był dzielony na liczne podgatunki, odmiany i formy^[7]. Współczesne bazy taksonomiczne (jak Plants of the World online) wyodrębniają szereg tych taksonów wewnątrzgatunkowych w randze osobnych gatunków. Dotyczy to m.in. występujących w Polsce takich gatunków jak: jastrun górski Leucanthemum adustum, jastrun zapoznany Leucanthemum ircutianum czy jastrun alpejski Leucanthemum gaudinii^[9]. W wykazie flory Polski z 2020 część z tych gatunków jest także wyodrębniana, natomiast ostatni ma status podgatunku (jastrun właściwy alpejski Leucanthemum vulgare subsp. alpicola)^[10].

Zastosowanie i uprawa

Roślina ozdobna: uprawiany na kwiat cięty lub na rabatach. Jest łatwy w uprawie, nie ma specjalnych wymagań co do gleby i jest w pełni mrozoodporny. Najłatwiej rozmnażać go przez podział bryły korzeniowej późną jesienią lub wczesną wiosną. Można też rozmnażać z nasion lub przez sadzonki. Po przekwitnięciu kwiatostany ścina się, a jesienią przycina się całe rośliny tuż przy ziemi. Na wiosnę odnawiają się z podziemnych kłączy.

Roślina jadalna^[4].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Leucanthemum vulgare Lam., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens Kew [dostęp 2025-06-26] .
↑ ^a ^b ^c ^d Leokadia Witkowska-Żuk: Rośliny leśne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2013. ISBN 978-83-7073-359-9.
↑ Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 330. ISBN 83-915161-1-3.
↑ ^a ^b ^c ^d Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 484. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e HalinaH. Piękoś HalinaH., Leucanthemum Mill., Jastrun (Margaretka), [w:] BogumiłB. Pawłowski, AdamA. Jasiewicz (red.), Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych, t. XII, Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971, s. 266-267 .
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Leucanthemum Mill., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens Kew [dostęp 2025-06-16] .
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ., HalinaH. Piękoś-Mirkowa HalinaH., AdamA. Zając AdamA., MariaM. Zając MariaM., Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 108, ISBN 978-83-62975-45-7 .

Bibliografia

D. Gayówna, Ewa Śliwińska: Rośliny łąk. Warszawa: PZWS, 1960.
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[powo-3] Leucanthemum vulgare Lam., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens Kew [dostęp 2025-06-26] .

[ReferenceA-4] Leokadia Witkowska-Żuk: Rośliny leśne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2013. ISBN 978-83-7073-359-9.

[5] Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 330. ISBN 83-915161-1-3.

[klucz-6] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 484. ISBN 83-01-14342-8.

[piekos-7] HalinaH. Piękoś HalinaH., Leucanthemum Mill., Jastrun (Margaretka), [w:] BogumiłB. Pawłowski, AdamA. Jasiewicz (red.), Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych, t. XII, Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971, s. 266-267 .

[8] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[9] Leucanthemum Mill., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens Kew [dostęp 2025-06-16] .

[checklist-10] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ., HalinaH. Piękoś-Mirkowa HalinaH., AdamA. Zając AdamA., MariaM. Zając MariaM., Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 108, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]