WikiMini

Thoth

Başlığın diğer anlamları için Antik Mısır tanrıları sayfasına bakınız.
Thoth
Ayın, bilgeliğin, bilginin, yazının, hiyerogliflerin, bilimin, büyünün, sanatın ve yargının tanrısı
Thoth'un ibis başlı bir adam şeklindeki formlarından birindeki tasviri
hiyeroglif yazısıyla adı
G26t
Z4		 A40
veya[1]
DHwt
Z4		 R8
Hayvanlarıİbis ve Babun
Sembolüİbis, ay diski, papirüs tomarı, kamış kalemler, yazı paleti, stilus, babun, terazi
Kişisel bilgileri
EşiMa'at, Seshat, Nehmetawy (bazı mitlerde)
ÇocuklarıSeshat[a]
Karşılıkları
Yunan karşılığıHermes
Roma karşılığıMerkür

Thoth (Koini Grekçesi: Θώθ, Thṓth, Kıptîce'den alınma: Ⲑⲱⲟⲩⲧ, Thōout, Mısırca: Ḏḥwtj, ḏḥwtj'nin yansıması "[o] ibis gibidir"), Antik Mısır tanrısı. Sanatta genellikle kutsal kabul ettiği iki hayvan olan ibis veya babun başlı bir adam olarak tasvir edilir. Dişi karşılığı Seshat, eşi ise Ma'at'tır.[2] Ayın, bilgeliğin, bilginin, yazının, hiyerogliflerin, bilimin, büyünün, sanatın ve yargının tanrısıdır.

Thoth'un ana tapınağı, Hermopolis şehrinde bulunuyordu (Antik Mısırca: ḫmnw /χaˈmaːnaw/, Mısırbilimsel telaffuz: "Khemenu", Kıptîce: Ϣⲙⲟⲩⲛ, Shmun). Daha sonra Mısır Arapçasında el-Ashmunein olarak bilinen Thoth Tapınağı, Hristiyanlık döneminin başlangıcından önce büyük ölçüde yıkılmıştı. Tapınağın büyük pronaosu 1826 yılında hâlâ ayaktaydı, ancak 19. yüzyılın ortalarına gelindiğinde yıkılarak bir şeker fabrikasının temeli için dolgu malzemesi olarak kullanıldı.[3][4]

Thoth, Mısır mitolojisinde evrenin düzenini sürdürmek gibi hayati ve öne çıkan birçok rol oynadı ve Ra'nın güneş teknesinin iki yanında duran iki tanrıdan biriydi[5] (diğeri Ma'at idi). Antik Mısır'ın sonraki tarihinde, Thoth, tanrılar arasındaki anlaşmazlıkların çözümünde arabuluculuk,[6] büyü sanatları, yazı sistemi ve ölülerin yargılanması ile güçlü bir şekilde ilişkilendirildi.[7]

İsim

[değiştir | kaynağı değiştir]
Thoth, Brooklyn Müzesi

Mısırca ḏḥwty isminin telaffuzu tam olarak bilinmemekle birlikte, *ḏiḥautī olarak yeniden yapılandırılabilir ve muhtemelen *[t͡ʃʼi.ˈħau.tʰiː] veya *[ci.ˈħau.tʰiː] şeklinde telaffuz edilmiştir. Bu yeniden yapılandırma, Antik Yunancada Thōth ([tʰɔːtʰ]) veya Theut olarak alınan kelimeye ve ismin Sahidik Kıptîce'deki ⲑⲟⲟⲩⲧ Thoout, ⲑⲱⲑ Thōth, ⲑⲟⲟⲧ Thoot, ⲑⲁⲩⲧ Thaut, Taautos (Τααυτος), Thoor (Θωωρ) ve Bohairik Kıptîce'deki ⲑⲱⲟⲩⲧ Thōout gibi çeşitli şekillerde yazılmasına dayanır. Bu yazımlar, önceki Mısırca'da bilinen ses değişimlerini yansıtır; örneğin, ḏ palatalizasyonunun kaybolması ve ḥ'nin h ile birleşmesi, yani başlangıçtaki ḏḥ > th > tʰ.[8] Kıptî öncesi son y/j sesinin kaybı da yaygındır.[9] Mısırbilim geleneğine göre, sesli harflerin yeniden yapılandırılmasından kaçınıldığı için ḏḥwty iskeleti "Djehuti" olarak yazılır ve tanrı bazen bu isimle anılır. Bununla birlikte, Yunanca "Thoth" formu daha yaygındır.

Theodor Hopfner'e göre, ḏḥwty olarak yazılan Thoth'un Mısırca ismi, genellikle hbj olarak yazılan ve ibis kuşu için bilinen en eski isim olduğu iddia edilen ḏḥw'den türemiştir.[10] -ty eki, onun ibis kuşunun özelliklerine sahip olduğunu gösterir.[11] Bu yoruma göre, Thoth'un ismi "İbis gibi olan" anlamına gelir.

ḏḥwty isminin daha eski transkripsiyonlarla diğer formları arasında Jehuti, Jehuty, Tahuti, Tehuti, Zehuti, Techu veya Tetu bulunur. Thoth için, firavun ünvanlarına benzer şekilde, A, Sheps, Khemennu Lordu, Asten, Khenti, Mehi, Hab ve A'an gibi çok sayıda ünvan da bilinmektedir.[12]

Ayrıca, Thoth, kendisinin belirli yönleriyle de tanınırdı; örneğin, tüm ay boyunca Ay'ı temsil eden[13][14] Ay tanrısı Iah-Djehuty (j3ḥ-ḏḥw.ty).[b] Yunanlar, Thoth'u benzer nitelikleri ve işlevleri nedeniyle kendi tanrıları Hermes ile ilişkilendirdiler.[11] Thoth'un ünvanlarından biri olan "Üç kez büyük", Yunanca τρισμέγιστος (trismégistos) olarak çevrildi ve böylece Hermes Trismegistus ortaya çıktı.[15][c]

Tasvirler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Abidos'daki I. Seti Tapınağı'nda, Thoth'un firavun I. Seti'ye ankh sembolünü verdiği kabartma.
Thoth'un babun olarak tasvir edildiği, başında ay diski bulunan fayans heykeli.

Thoth, döneme ve sanatçının aktarmak istediği yönlere bağlı olarak farklı şekillerde tasvir edilmiştir. Genellikle, yeşil bir ibis başıyla insan formunda betimlenir.[16] Bu formda, başında hilal üzerine oturan ay diski bulunan bir başlık ile zamanların ve mevsimlerin hesaplayıcısı olarak temsil edilebilir. Şu veya Ankher formunda tasvir edildiğinde, ilgili tanrının başlığını takar. Bazen sanat eserlerinde Atef tacı veya Yukarı ve Aşağı Mısır'ın çifte tacını taktığı da görülür.[11] Bu yaygın formda tasvir edilmediğinde, bazen doğrudan ibis kuşu formunu alır.[16]

Ayrıca, denge tanrısı A'an olarak köpek yüzlü bir babun veya babun başlı bir insan olarak görünür.[7] A'ah-Djehuty formunda ise daha insan benzeri bir görünüm alır.[17] Bu formların tümü semboliktir ve Thoth'un niteliklerine dair metaforlardır. Thoth sıklıkla, Mısır'ın yaşam sembolü olan ankh'ı tutarken tasvir edilir.

Nitelikler

[değiştir | kaynağı değiştir]
E. A. Wallis Budge'ın The Gods of the Egyptians adlı eserinin 1. cildindeki Thoth resmi, 1904

Thoth'un Mısır mitolojisindeki rolleri çok çeşitlidir. Tanrıların yazmanı olarak hizmet vermiş,[18] yazının ve Mısır hiyerogliflerinin icadıyla ilişkilendirilmiştir.[19] Yeraltı dünyası Duat'ta, denge tanrısı Aani olarak bir maymun şeklinde görünür ve ölünün kalbinin, Ma'at ilkesini temsil eden tüy ile tartıldığı terazinin tam dengede olduğunu bildirirdi.[7]

Antik Mısırlılar, Thoth'u kendi kendine doğmuş ve kendi kendini yaratmış bir tanrı olarak görürlerdi.[16] Hem fiziksel hem de ahlaki (yani ilahi yasa) alanların ustasıydı[16] ve Ma'at'ı doğru bir şekilde kullanırdı.[20] Gökyüzünün, yıldızların, Dünya'nın[16] ve içindeki her şeyin kurulması için gerekli hesaplamaları yaptığına inanılırdı.[20]

Mısırlılar, bilim, din, felsefe ve büyü alanındaki tüm eserlerin yazarı olarak onu kabul ederlerdi.[21] Yunanlar ise onu astronomi, astroloji, sayılar bilimi, matematik, geometri, haritacılık, tıp, botanik, teoloji, medeni hükûmet, alfabe, okuma, yazma ve hitabetin mucidi olarak ilan ettiler. Ayrıca, insan ve ilahi bilgiye dair her dalda her eserin gerçek yazarı olduğunu iddia ettiler.[19]

Mitoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yunan filozof Plutarkhos, Thoth'u 365 günlük takvimin mucidi olarak tanır. Efsaneye göre, başlangıçta yıl sadece 360 gün sürüyordu ve Nuit bu günlerde kısırdı, çocuk doğuramıyordu. Thoth, Ay ile onun ışığının 1/72'si (360/72 = 5) yani 5 gün için kumar oynadı ve kazandı. Bu 5 gün boyunca Nuit ve Geb, Osiris, Set, İsis ve Neftis'i doğurdu.[22][23][24]

Merkezi Osiris efsanesinde, Thoth, İsis'e kocasını diriltmeyi vadeder ve çiftin Horus'a hamile kalmasına izin verir. Horus ile Set arasındaki bir savaşın ardından, Thoth öğüt verir ve bilgelik sunar.

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ani Papirüsü'nden alınan ayrıntılar, çakal başlı Anubis'in Ma'at terazisinde bir kalbi hakikat tüyüne karşı tarttığını, ibis başlı Thoth'un ise sonucu kaydettiğini tasvir eder. Kalbin tüyün ağırlığına eşit olması, öbür dünyaya geçişi sağlar; ancak bir dengesizlik durumunda, timsah, aslan ve su aygırı kimerası olan Ammit için bir ziyafet söz konusu olur.

Thoth bir Ay tanrısıydı. Ay, yalnızca geceleri ışık sağlamakla kalmaz, Güneş olmadan da zamanın ölçülmesine olanak tanır, aynı zamanda evreleri ve belirginliği, erken astroloji/astronomide önemli bir rol oynardı. Ayın algılanan döngüleri, Mısır toplumunun hem sivil hem de dini ritüellerini ve etkinliklerini düzenlemede büyük bir rol oynadı. Sonuç olarak, Thoth giderek bilgelik, büyü, olayların ve zamanın ölçümü ve düzenlenmesi tanrısı olarak görülmeye başladı.[25] Bu nedenle, Güneş tanrısı Ra'nın sekreteri ve danışmanı olduğu söylenir ve Ma'at (hakikat/düzen) ile birlikte Ra'nın gökyüzündeki gece yolculuğunda yanında yer alırdı.

Antik Mısırlılar tarafından yazının (hiyerogliflerin) mucidi olarak kabul edilen Thoth,[26] aynı zamanda yeraltı dünyasının yazmanı olarak da görülüyordu. Bu nedenle, antik Mısır yazmanları tarafından evrensel olarak tapınılırdı. Birçok yazman, "ofis"lerinde Thoth'un bir resmini veya tasvirini bulundururdu. Benzer şekilde, yazmanların sembollerinden biri de ibis kuşuydu.

Sanatta, Thoth genellikle bir ibis başıyla tasvir edilirdi; bu, muhtemelen Mısırlıların ibis gagalarının kıvrımını hilal ayın sembolü olarak görmelerinden kaynaklanıyordu.[27] Bazen de bir babun olarak, elinde hilal ay tutarken betimlenirdi.

Thoth'un iki ibisi önünde bir tapınan. (19. Hanedanlığın başları)

Antik Mısır'ın Geç Dönem'inde, Thoth kültü, ana merkezi Khmun'un (Hermopolis Magna) aynı zamanda başkent olması nedeniyle önem kazandı. Onun onuruna milyonlarca ölü ibis mumyalanarak gömüldü.[28]

Thoth, birçok hikayede bilge danışman ve ikna edici olarak yer aldı; öğrenme ve ölçümle olan ilişkisi, onun daha önceki bilgelik tanrıçası Seshat ile bağlantı kurmasına yol açtı; Seshat'ın kızı ya da farklı anlatımlarda eşi olduğu söylenirdi. Thoth'un nitelikleri, Yunanlar tarafından en yakın eşleşen tanrıları Hermes ile özdeşleştirilmesine neden oldu ve Thoth, sonunda Hermes Trismegistus olarak birleştirildi; bu, Yunanların Thoth'un kült merkezini Hermopolis, yani Hermes'in şehri olarak adlandırmasına yol açtı.

Ani Papirüsü'ndeki Mısır Ölüler Kitabı kopyasında, bir yazman şöyle yazar: "Ben senin yazı paletinim, ey Thoth, ve sana mürekkep hokkası getirdim. Gizli yerlerinde kötülük işleyenlerden değilim; bana kötülük gelmesin."[29] Ölüler Kitabı'nın XXIX. Levha, CLXXV. Bölüm'ü (Budge), Thoth'un kendi eseri olduğu söylenen en eski gelenektir.[30]

Ayrıca, On Altıncı Hanedan'dan Thoth'un adını taşıyan ve üç yıl hüküm süren Djehuty (Thoth) adında bir Mısır firavunu da vardı.

İran'dan bir Ahameniş silindir mührünün modern betimlemesi; kralın iki aslan grifonunu uzak tuttuğu ve Mısır hiyeroglifleriyle "Thoth benim üzerimde bir korumadır" yazdığı tasvir. (MÖ 6.–5. yüzyıl)[31]

Platon, Phaidros adlı diyaloğunda Thoth'tan (Θεὺθ, "Theuth" olarak) bahseder.[32] Yazının tembelliğe ve unutkanlığa yol açtığını göstermek için Thoth efsanesini kullanır. Hikâyede, Thoth, Mısır Kralı Thamus'a yazının hafıza için harika bir yedek olduğunu söyler. Thamus ise bunun hatırlamaya değil, hatırlatmaya bir çare olduğunu, bilgeliğin yalnızca görünümünü sunduğunu ama gerçeğini taşımadığını belirtir. Gelecek nesiller, doğru şekilde eğitilmeden çok şey duyacak ve bilge görünecek ancak öyle olmayacaktır.[33]

MÖ üçüncü veya ikinci yüzyılda yaşamış bir Mısır Yahudisi olan İskenderiyeli Artapanus, Thoth-Hermes'i tarihsel bir insan olarak evhemerize etti ve onun Musa ile aynı kişi olduğunu iddia etti; bu iddia, esasen her ikisinin de metinlerin yazarı ve yasaların yaratıcısı olarak ortak rollerine dayanıyordu. Artapanus'un Musa biyografisi, Musa ve Thoth hakkındaki gelenekleri birleştirir ve birçok ayrıntı uydurur.[34] Geç antik çağdan Rönesans'a kadar birçok yazar, Hermes Trismegistus'u Musa ile özdeşleştirdi veya benzer inançları savunan çağdaşlar olarak gördü.[35]

Arkeoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Mısır Turizm ve Eski Eserler Bakanı, Ocak 2020'de Minye'deki Tuna el-Gebel'de Thoth tanrısının üst düzey yetkilileri ve yüksek rahiplerine ait toplu mezarların keşfedildiğini duyurdu. Mostafa Waziri liderliğindeki bir arkeoloji ekibi, çeşitli şekil ve boyutlarda yirmi lahit ve tabut bulduklarını bildirdi; bunlar arasında hiyeroglif yazılarıyla işlenmiş kireç taşından yapılan beş antropoid lahit, on altı mezar ve iyi korunmuş beş ahşap tabut yer alıyordu.[36][37]

Popüler kültürde

[değiştir | kaynağı değiştir]
Thoth'un bir kitap ve kalem ile olan tasviri.

Thoth, bir bilgelik tanrısı olarak görülmüş ve özellikle antik Mısır fikirlerinin oldukça popüler olduğu 20. yüzyılın başlarından itibaren modern edebiyatta kullanılmıştır.

  • Mumya (film, 1932)'da "Thoth'un parşömeni" hayat veren bir parşömen olarak tasvir edilir. Sembollerini yüksek sesle okumak İmhotep'in dirilmesine neden olur.
  • Ian Wallace'ın Croyd adlı eserinde (Berkeley Medallion, 1968), Thoth, Galaktik Ajan kahramanı Croyd'un babasıdır.
  • Aleister Crowley'nin Mısır tarzındaki Thoth Tarot destesi ve 1944 tarihli Thoth'un Kitabı adlı eserindeki yazılı açıklaması, Tarot kartlarının Thoth'un Mısır kitabı olduğu teorisine atıfta bulunularak adlandırılmıştır.
  • H. P. Lovecraft, "Thoth" kelimesini, büyücülük ve ezoterik bilgiyle ilişkilendirilen bir uzaylı tanrı olan "Yog-Sothoth" için temel olarak kullanmıştır.[38]
  • Thoth'un diğer adı olan Jehuty, Zone of the Enders serisinde oynanabilir Orbital Frame mecha'nın adıydı.
  • JoJo's Bizarre Adventure manga serisinde, Thoth, Boingo adlı karakterin Stand'ine adını verir; bu Stand, kehanet içeren hikâyelerle dolu bir çizgi roman olarak tezahür eder.
  • 2016 yapımı Mısır Tanrıları filminde, Thoth'u Chadwick Boseman canlandırır.[39]
  • Thoth, God of War video oyunu serisine dayanan 2021 yapımı God of War: Fallen God çizgi roman serisinde yer alır.[40]
  • 2002 yapımı Ensemble Studios oyunu Age of Mythology'de, Thoth, Mısırlı oyuncuların tapınabileceği dokuz küçük tanrıdan biridir.[41][42]
  • Neil Gaiman'ın 2001 tarihli Amerikan Tanrıları romanında ve 2017–2021 yılları arasındaki televizyon uyarlamasında, Thoth, Anubis (Bay Jacquel olarak bilinir) ile birlikte bir cenaze evi işleten Bay İbis olarak tasvir edilir.
  • Thoth, Hi-Rez Studios'un çok oyunculu çevrimiçi savaş arenası (MOBA) video oyunu Smite'ta oynanabilir tanrılardan biridir.[43]
  • Welcome to Demon School! Iruma-kun adlı eserde, Thoth, sfenks formunda ortaya çıkan bir karakterdir.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Bazı nadir kaynaklarda eşi olduğu da söylenir.
  2. ^ Ayrıca, "Aah Te-Huti" veya "Aah-Tehuti" çevriyazısıyla da yazılır.
  3. ^ Yunan Hermes ve Mısırlı Thoth'un arka planına dair Hermes Trismegistus ile ilgili edebi ve arkeolojik kanıtların incelemesi Bull (2018), ss. 33–96'da bulunabilir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ hiyeroglifler kısmen doğrulandı: Budge (1969), cilt 1, s. 402, ve Collier & Manley (1998), s. 161
  2. ^ Eric H. Cline, David O'Connor (5 Ocak 2006), Thutmose III: A New Biography, Michigan Üniversitesi Press, s. 127
  3. ^ Verner, Miroslav (2013). Temple of the World: Sanctuaries, Cults, and Mysteries of Ancient Egypt (İngilizce). American University in Cairo Press. s. 149. ISBN 978-977-416-563-4. 
  4. ^ "Destruction of Egyptian Monuments", Littell's Living Age – Vikikaynak vasıtasıyla 
  5. ^ Budge (1969), s. 400.
  6. ^ Budge (1969), s. 405.
  7. ^ a b c Budge (1969), s. 403.
  8. ^ Allen (2013), s. 50.
  9. ^ Allen (2013), s. 37.
  10. ^ Hopfner, Theodor, b. 1886. Der tierkult der alten Agypter nach den griechisch-romischen berichten und den wichtigeren denkmalern. Wien, In kommission bei A. Holder, 1913. Call#=060 VPD v.57
  11. ^ a b c Budge (1969), s. 402.
  12. ^ Budge (1969), ss. 402–403.
  13. ^ Budge (1969), ss. 412–413.
  14. ^ Coulter, Charles Russell; Turner, Patricia (4 Temmuz 2013). Encyclopedia of Ancient Deities (İngilizce). Routledge. s. 3. ISBN 978-1-135-96397-2. Aah Te-Huti Aah-Tehuti [...] (Mısır): Thoth'un bir tezahürü olan bu ay tanrısı, başında hilal ve disk bulunan bir ibis başıyla temsil edilir. 
  15. ^ Budge (1969), s. 415.
  16. ^ a b c d e Budge (1969), s. 401.
  17. ^ Budge (1969), plate between pp. 408–409.
  18. ^ Budge (1969), s. 408.
  19. ^ a b Budge (1969), s. 414.
  20. ^ a b Budge (1969), s. 407.
  21. ^ Hall (1925), s. 224.
  22. ^ Hart, George (15 Ağustos 1990). Egyptian Myths. University of Texas Press. ss. 40−41. ISBN 0-292-72076-9. 
  23. ^ Hart, George (15 Ağustos 1990). A Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses. University of Texas Press. ss. 144−145. ISBN 9780292720763. 
  24. ^ Plutarch. Isis and Osiris. Loeb Classics. ss. LCL 306: 30−31. 26 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2023. 
  25. ^ Assmann, Jan, The Search for God in Ancient Egypt, 2001, pp. 80–81
  26. ^ Littleton, C.Scott (2002). Mythology. The illustrated anthology of world myth & storytelling. Londra: Duncan Baird Publishers. ss. 24. ISBN 9781903296370. 
  27. ^ Wilkinson, Richard H., The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, 2003, s. 217
  28. ^ Wasef, Sally; Subramanian, Sankar; O'Rorke, Richard; Huynen, Leon; El-Marghani, Samia; Curtis, Caitlin; Popinga, Alex; Holland, Barbara; Ikram, Salima; Millar, Craig; Willerslev, Eske; Lambert, David (2019). "Mitogenomic diversity in Sacred Ibis Mummies sheds light on early Egyptian practices". PLOS ONE. 14 (11): e0223964. Bibcode:2019PLoSO..1423964W. doi:10.1371/journal.pone.0223964 Özgürce erişilebilir. PMC 6853290 $2. PMID 31721774. 
  29. ^ Budge (1999), s. 562.
  30. ^ Budge (1999), s. 282.
  31. ^ "Cylinder seal and modern impression: king holding two lion griffins at bay". Metropolitan Museum of Art. Accession number: 36.106.2. 18 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2023. 
  32. ^ Platon. "Phaidros". Perseus Digital Library. s. 274. Erişim tarihi: 18 Haziran 2024. 
  33. ^ The Dialogues of Plato, Benjamin Jowett translation (1892), cilt. 2, s. 153
  34. ^ Mussies (1982), ss. 91, 97, 99–100.
  35. ^ Mussies (1982), ss. 118–120.
  36. ^ El-Aref, Nevine (30 Ocak 2020). "In photos: Communal tombs for high priests uncovered Upper Egypt – Ancient Egypt – Heritage". Ahram Online (İngilizce). 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2020. 
  37. ^ "Tombs of High Priests Discovered in Upper Egypt". Archaeology Magazine. 30 Ocak 2020. 1 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2020. 
  38. ^ Steadman, John L. (1 Eylül 2015). H. P. Lovecraft and the Black Magickal Tradition: The Master of Horror's Influence on Modern Occultism (İngilizce). Weiser Books. ISBN 9781633410008. 
  39. ^ Lee, Benjamin (13 Kasım 2015). "Gods of Egypt posters spark anger with 'whitewashed' cast". The Guardian. Londra. Erişim tarihi: 1 Ocak 2017. 
  40. ^ Sawan, Amer (14 Haziran 2021). "God of War: Kratos Comes Face to Face With Brand New Pantheon". CBR.com. Erişim tarihi: 17 Haziran 2021. 
  41. ^ "The Minor Gods: Egyptian". Age of Mythology Wiki Guide. IGN. 27 Mart 2012. Erişim tarihi: 30 Kasım 2023. 
  42. ^ Age of Mythology (game manual). Microsoft Game Studios. 2002 – Internet Archive vasıtasıyla. 
  43. ^ "Gods". Smite. 31 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2021.