| Kuteybe bin Müslim el-Bahilî | |
|---|---|
| Doğum | y. 661 Basra, Emevî Halifeliği |
| Ölüm | y. 715 Merv, Horasan, Emevî Halifeliği |
| Bağlılığı | Emevîler |
| Hizmet yılları | y. 680-715 |
| Rütbesi | Emir |
| Çatışma/savaşları | |
Kuteybe bin Müslim el-Bahilî (Arapça: قتيبة بن مسلم الباهلي; y. 661 – 715), Emevî Halifeliği döneminde yaşamış önemli bir Arap askeri komutanı ve Horasan valisidir. Özellikle Maveraünnehir bölgesindeki fetihleriyle tanınır ve İslam'ın Orta Asya'da yayılmasında kilit bir rol oynamıştır. Askeri dehası, stratejik yetenekleri ve yönetim becerileri sayesinde Emevîlerin doğudaki en başarılı generallerinden biri olarak kabul edilir.[1]
Hayatı ve Erken Kariyeri
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuteybe bin Müslim, yaklaşık 661 yılında Basra'da, Bahile kabilesine mensup soylu bir ailede dünyaya geldi.[2] Babası Müslim bin Amr, Muaviye bin Ebu Süfyan döneminde önemli görevlerde bulunmuştu. Kuteybe genç yaşlardan itibaren askeri eğitim aldı ve Abdullah bin Zübeyr'e karşı savaşlarda Emevîler safında yer alarak dikkat çekti.[3] Askeri yetenekleri ve sadakati sayesinde hızla yükseldi. Özellikle Haccac bin Yusuf es-Sakafî'nin dikkatini çekti. Haccac, Emevîlerin en güçlü valilerinden biriydi ve doğudaki tüm askeri operasyonlardan sorumluydu. Kuteybe, Haccac'ın güvenini kazanarak önemli görevler üstlendi. 705 yılında Halife I. Velid'in emriyle Horasan valiliğine atanması, kariyerinde bir dönüm noktası oldu.[4] Horasan Valiliği ve Maveraünnehir Fetihleri Horasan valisi olarak atandığında, bölge büyük ölçüde Emevîlerin kontrolünde olmasına rağmen, özellikle Maveraünnehir (Transoksiyana) bölgesindeki Soğdlar, Türkler ve diğer yerel krallıklar bağımsızlıklarını koruyordu. Kuteybe'nin temel hedefi, bu bölgeleri İslam egemenliği altına almak ve Çin sınırlarına kadar İslam'ın nüfuzunu genişletmekti.[5]
705-706: Toharistan ve Aşağı Ceyhun Bölgesi Seferleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuteybe, Horasan'a geldikten sonra ilk olarak stratejik öneme sahip olan Toharistan'ı ve Ceyhun Nehri'nin aşağı kısımlarını kontrol altına aldı. Bu, Maveraünnehir'e açılan kapıları emniyet altına almak için önemli bir adımdı.[6]
706-709: Buhara ve Çevresi Seferleri
[değiştir | kaynağı değiştir]En önemli hedeflerinden biri Buhara'ydı. Bölgedeki Soğdlu prenslerle yapılan yoğun mücadeleler sonucunda 709 yılında Buhara'yı kuşattı ve şehri fethetti. Şehirde bir cami inşa ettirdi ve İslamlaşmayı teşvik etti. Buhara'nın fethi, Maveraünnehir'deki İslam varlığının sağlamlaştırılması açısından kritikti.[7]
710-712: Harezm ve Semerkant Seferleri
[değiştir | kaynağı değiştir]710 yılında Harezm bölgesini fethetti ve burayı tamamen Emevî Halifeliği'ne bağladı. Ardından 712 yılında Semerkant'a yöneldi. Semerkant, o dönemde Maveraünnehir'in en büyük ve en zengin şehirlerinden biriydi. Uzun süren bir kuşatmanın ardından şehri ele geçirdi. Semerkant'ta da önemli bir cami inşa ettirdi ve yerel halkın İslam'ı benimsemesi için çeşitli teşvikler uyguladı.[8]
713-715: Fergana ve Kaşgar Seferleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuteybe, fetihlerini doğuya doğru genişleterek Fergana Vadisi'ne ilerledi. 715 yılında Doğu Türkistan'daki Kaşgar'a kadar ulaştığı rivayet edilir.[9] Bu seferler sırasında Tang Hanedanlığı ile sınır teması kurulmuş ve Orta Asya'da Çin'in etkisi azalmaya başlamıştır. Ancak Talas Savaşı (751)'na kadar tam bir çatışma yaşanmamıştır.
Yönetim Anlayışı ve İslamlaşma Politikası
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuteybe, sadece bir komutan değil, aynı zamanda yetenekli bir yöneticiydi. Fethettiği bölgelerde sağlam bir Emevî idaresi kurmaya çalıştı. Yerel prenslerin bir kısmını görevlerinde bırakarak onlardan vergi aldı. İslamlaşmayı teşvik etmek için çeşitli politikalar izledi: Vergi İndirimleri: Müslüman olanlara uygulanan vergileri azalttı veya kaldırdı. Cami İnşaatları: Fethettiği her büyük şehirde camiler inşa ettirdi ve İslam'ın simgesi haline getirdi. Arap Yerleşimleri: Stratejik noktalara Arap asker ve ailelerini yerleştirerek İslam'ın kültürel ve demografik yayılımını hızlandırdı.[10] Bu politikalar, Maveraünnehir'in kademeli olarak İslamlaşmasında önemli rol oynamıştır.
İsyanı ve Ölümü
[değiştir | kaynağı değiştir]715 yılında Halife I. Velid'in ölümünün ardından yerine kardeşi Süleyman bin Abdülmelik geçti. Süleyman, Kuteybe'nin patronu olan Haccac'ın düşmanlarından biriydi ve Haccac'ın atadığı tüm valileri görevden almaya başlamıştı. Kuteybe, Süleyman'ın kendisine karşı tutumundan endişe duyarak, ona biat etmeyi reddetti ve isyan etme kararı aldı.[11] Ancak askerleri arasında yeterli desteği bulamadı. Ordusundaki Arap kabileleri, onun sert disiplininden ve uzun seferlerden yorulmuştu. Ayrıca, yeni halifeye karşı isyan etme fikrine sıcak bakmıyorlardı. 715 yılının Ağustos ayında, Merv'de kendi askerleri tarafından öldürüldü.[12] Ölümüyle Maveraünnehir'deki Emevî ilerleyişi kısa bir süre durakladı.
Mirası
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuteybe bin Müslim, Emevî Halifeliği'nin doğudaki en büyük komutanlarından biri olarak tarihe geçmiştir. Onun fetihleri, Orta Asya'nın İslamlaşmasında ve Arap-İslam kültürünün bu coğrafyaya yayılmasında belirleyici bir rol oynamıştır. Kurduğu sağlam askeri ve idari yapı, kendisinden sonra gelen valilerin de bölgeyi kontrol altında tutmasına yardımcı olmuştur. Kuteybe'nin seferleri, sonraki dönemlerde bölgedeki Türk ve Fars halklarının İslam'ı benimsemesinin temelini atmıştır. Tarihçiler tarafından askeri dehası ve liderlik vasıfları sıklıkla övülür.[13]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Taha, Abdurrahman, "Kuteybe b. Müslim", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 26, s. 493-495, 2002.
- ^ Gibb, H. A. R., The Arab Conquests in Central Asia, The Royal Asiatic Society, 1923, s. 28.
- ^ Wellhausen, J., The Arab Kingdom and Its Fall, Calcutta University, 1927, s. 423.
- ^ Barthold, W., Turkestan Down to the Mongol Invasion, Luzac & Co., 1928, s. 182.
- ^ Becker, C. H., "Kutayba b. Muslim", Encyclopaedia of Islam, First Edition (1913-1936), Brill, 1927, s. 1205-1206.
- ^ Shaban, M. A., The Abbasid Revolution, Cambridge University Press, 1970, s. 55.
- ^ Hawting, G. R., The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661-750, Routledge, 2000, s. 74.
- ^ Litvinsky, B. A., "Central Asia (7th-10th Centuries)", History of Civilizations of Central Asia, Vol. IV, Part One, UNESCO, 1998, s. 123.
- ^ Vasilyev, V. N., "Qutayba b. Muslim", Islam Encyclopedia, Leiden: E.J. Brill, 1936, s. 1205.
- ^ Lapidus, I. M., A History of Islamic Societies, Cambridge University Press, 2002, s. 51.
- ^ Kennedy, H., The Great Arab Conquests, Da Capo Press, 2007, s. 222.
- ^ Hawting, G. R., The First Dynasty of Islam: The Umayyad Caliphate AD 661-750, Routledge, 2000, s. 75.
- ^ Barthold, W., Turkestan Down to the Mongol Invasion, Luzac & Co., 1928, s. 187.
