WikiMini

Kammanu

Kammanu
Malizi (𔒃𔒗𔖩)
Kammanu
𒆳𒄰𒈠𒉡
y. 1200-MÖ 712
Kammanu ve başkent Melid/Milid Neo-Hitit Devletleri arasında
Kammanu ve başkent Melid/Milid Neo-Hitit Devletleri arasında
BaşkentMelid
Yaygın dil(ler)Hiyeroglif luvice
Resmî din
Luvi dini
HükûmetMonarşi
Tarihî dönemDemir çağı
• Kuruluşu
y. 1200
• Dağılışı
MÖ 712
Öncüller		 Ardıllar
Hitit İmparatorluğu
Yeni Asur İmparatorluğu
Günümüzdeki durumuTürkiye

Kammanu ( Neo-Asur Akadca : 𒆳𒄰𒈠𒉡, KUR kam-ma-nu ) veya Malizi ( Luvice : 𔒃𔒗𔖩, MA x .LI x -zi), MÖ 2. binyılın sonlarında da Toros Dağları'nın kuzeyinde ve Fırat Nehri'nin batısında bir platoda (Malatya Ovası) yer alan, Hitit İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra Kizzuwatna'nın bir kısmından kurulan,[1] Luvi dili konuşan bir Geç Hitit (Neo-Hitit) devletiydi. Başkenti Melid idi.[2]

Tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kammanu siyasi biriminin tarihini yeniden yapılandırmak için kullanılabilecek birkaç birincil kaynak bulunmaktadır:

  • Yeni Asur krallarının yazıtları, özellikle kraliyet yıllıkları;
  • Kammanu'da bulunan daha az yaygın olan Hiyeroglif Luvi yazıtları.

Ancak, Kammanu kayıtlarında hala boşluklar bulunmaktadır, bu da tarihini yeniden yapılandırmayı daha zor hale getirmektedir.

Erken tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Demir Çağı'nın Melid'i olan Arslantepe arkeolojik alanındaki en erken arkeolojik katmanlar, Kalkolitik veya Bakır Çağı olarak bilinen bir zaman diliminde, MÖ beşinci binyılın ortalarından sonlarına, daha doğrusu MÖ 4300 ile 3900 arasına tarihlenmektedir.[3] Uruk döneminde (yaklaşık MÖ 3300), Melid'de büyük bir saray kompleksi mevcuttu.[4]

Hurri ve Hitit dönemleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Melid ve geniş Malatya bölgesi, Orta Tunç Çağı'nda (yaklaşık MÖ 1600), bu dönemde gelişen, Hürrilerce meskun geniş bir devlet olan Mitanni İmparatorluğu'nun nüfuz alanına girmiş Hurri krallığı İşuwa'nın bir parçasıydı.

Hitit Büyük Kralı I. Şuppiluliuma'nın Mitanni kralı Tushratta'ya karşı savaşları, İşuwa'yı Hitit kontrolü altına soktu, ve Šuppiluliuma, Mitanni'nin aşamalı olarak fethi için Melid'i bir harekât üssü olarak kullandı, bu fetih, Mitanni'nin başkenti Waššukanni'nin yağmalanmasıyla başladı.[5] Malatya bölgesi, Orta Asur İmparatorluğu'nun bazı krallarının Doğu Anadolu'daki Hititlere karşı saldırılarına rağmen, Hitit İmparatorluğu'nun varlığının geri kalanında imparatorluğun çevresinin bir parçası olarak kaldı.

MÖ 1200 civarında, Hitit devleti, kuraklık,[6] hastalık, Deniz Kavimlerinin saldırıları ve Kaşkaların akınları dahil ancak bunlarla sınırlı olmamak üzere çok sayıda faktörün bir sonucu olarak çöktü. O dönemde antik Yakın Doğu'daki diğer birçok devlet toplumu da benzer olaylardan ya yıkıldı ya da ağır şekilde etkilendi. Toplumsal çöküşün yaşandığı bu dönem, Bronz Çağı Çöküşü olarak bilinir. Mezopotamya ve Anadolu genelindeki belirgin kargaşaya rağmen, Malatya bu Tunç Çağı Çöküşü'nden büyük ölçüde etkilenmedi.

Bağımsız Neo-Hitit krallığı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hitit İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra, Anadolu'nun güneydoğusundaki Luvi topraklarında ve Suriye genelinde hala belirli bir otorite düzeyi mevcuttu. Hitit kraliyet hanedanından bir torun (veya soyundan gelen biri), I. Šuppiluliuma'nın hükümdarlığı sırasında Šarri-Kusuh'a verilen bir tımar (fiefdom) olan Karkamış şehir devletinde iktidar pozisyonundaydı ve Tabal bölgesinde birkaç küçük krallık ortaya çıktı.

Kuzi-Teşub, Hitit İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra Karkamış'ın ilk kralıydı. Hititlerin büyük krallarının hayatta kalan az sayıdaki doğrudan soyundan gelenlerden biriydi ve Hattuşa'nın terk edilmesinden sonra "Büyük Kral" unvanının boş kaldığını görünce, bu unvanı basitçe kendisi için talep etti. Kuzi-Teššub'un hüküm alanı Karkamış merkezliydi, ancak Melid şehri üzerinde de güce sahipti.

Malizi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuzi-Teššub'un ölümünden sonra, inşa ettiği krallık, biri Karkamış'ı, diğeri ise Luvalıların Malizi adını verdiği Malatya'yı kontrol eden iki kraliyet soyu arasında bölündü. Kuzi-Teššub'un oğlu, I. PUGNUS-mili adıyla anılan, Malizi topraklarını aldı ve orada 'ülke beyi' olarak hüküm sürdü. Bu dönemde, Melid şehri genişletildi ve maddi kültürü gelişti. PUGNUS-mili'nin oğlu Runtiya, Malizi krallık unvanını ülke beyinden krala değiştirdi ve bir hükümdar olarak gücünü göstermek amacıyla, yazıtını Gürün'deki dağa kazıdı.[7][8]

Çeşitli Geç Hitit (Neo-Hittite) şehir devletlerinin birçok kralı ve yöneticisi, Hitit büyük krallarının adlarını almıştır, Malizi de bir istisna değildir. Runtiya'nın büyük olasılıkla tahtına geçen kardeşi Kral I. Arnuwanti'nin adı, muhtemelen Arnuwanda adında üç Hitit büyük kralından birinin adına bir gönderme veya çeviridir.

II. PUGNUS-mili, Arnuwanti'nin oğluydu. Onun hükümdarlığı sırasında Asur kralı I. Tiglat-Pileser, Suriye genelinde fetihler yapıyordu. Bölgede yaptığı bir seferde, Kral Tiglat-Pileser, PUGNUS-mili'den haraç göndermesini istedi. Bu olay Asur kayıtlarında geçmektedir, burada PUGNUS-mili adı Allumari olarak kaydedilmiştir, ki bu da belki de adın yazıya dökülmesi zor olan gerçek telaffuzudur.

II. Arnuwanti, PUGNUS-mili'nin oğluydu ve dedesi Arnuwanti'nin adını almıştı. Dedesi Arnuwanti ile olan bağlantısı, anısını yaşattığı İspekçür ve Darende anıtları tarafından kaydedilmiştir.

Anıtsal Luvi hiyeroglif yazıtları MÖ 10. yüzyılda Kammanu'da Taras ve Halpasulupi gibi krallar tarafından sürdürüldü. 9. ve erken 8. yüzyılda, güneydoğu Anadolu'nun tüm bölgesi giderek Urartu Krallığı'nın kontrolü altına girdi ve Urartular, Hilaruada gibi vassal kralları tahta oturttu. Bu noktadan sonra, Luvi kraliyet yazıtları yapılmadı, zira Kammanu'ya ait mevcut kayıtların çoğu Urartu ve Asur yazıtlarından geliyordu. MÖ 719'da Asur kralı II. Sargon, Kammanu hükümdarı Gunzinanu'yu tahttan indirdi ve yerine Asur tahtına bağlılık yemini eden Tarhunazi adında bir Malatyalı savaş beyini getirdi. Ancak Tarhunazi, Asur yönetimi altında bir vassal olarak memnuniyetsizleşti. İsyanında kendisine yardım etmesi için Asur'un düşmanı olan Muşki (Frigler) kralı Mita ile temasa geçti. Ancak Tarhunazi'nin planı başarısız oldu ve kaçtı, fakat Sargon tarafından yakalanarak tahttan indirildi. Kammanu Asur tarafından ilhak edildi ve Melid şehri Kummuhu kralı Mutallu'nun yönetimine verildi.

Hükümdarlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Kuzi-Teššub (Luvice: 𔗜𔖩𔓢 ku-zi-TONITRUS )
  • I. PUGNUS-mili (Luvice: 𔐨𔖻𔔹 PUGNUS-mi-li ), oğul
  • Runtiya (Luvice: 𔑳 CERVUS ), oğul
  • I. Arnuwanti (Luvice: 𔒞𔗬𔐞𔕮 AVIS 2 -wa/i-tá-sa 5 ), kardeş
  • II. PUGNUS-mili (Luvice: 𔐨𔖻𔔹 PUGNUS-mi-li ), oğul
  • II. Arnuwanti (Luvice: 𔒞𔗬𔐞𔕮 AVIS 2 -wa/i-tá-sa 5 ), oğul
  • III. PUGNUS-mili (Luvice: 𔐨𔖻𔔹 PUGNUS-mi-li )
  • CRUS-ra/i-sa
  • Wasu(?)runtiya
  • Halpasulupi
  • Suwarimi
  • Suwarimi'nin oğlu Mariti
  • Sahwi, Sahu ile aynı olabilir
  • Sa(?)tiruntiya, Hilaruada ile aynı olabilir
  • Sahu, Urartu vasalı
  • Hilaruada, Urartu vasalı
  • Sulumal, MÖ 743 – 732
  • Gunzinanu, MÖ 719'a kadar Asurlular tarafından tahttan indirildi
  • Tarhunazi ( Akadca: 𒁹𒋻𒄷𒈾𒍣 ), Asur vasalı, MÖ 719 – 713
  • Mutallu, Asur vasalı, MÖ 713 – 708
  • (Asur yönetimi M.Ö. 708 – 675)
  • Mugallu, aynı zamanda Tabal'ın kralı
  • x-ussi, Mugallu'nun oğlu

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Albert Ten Eyck Olmstead (1908). Western Asia in the Days of Sargon of Assyria. New Era Printing Company. ss. 91-. 
  2. ^ Sarah C. Melville (27 Temmuz 2016). The Campaigns of Sargon II, King of Assyria, 721–705 B.C. University of Oklahoma Press. ss. 169-. ISBN 978-0-8061-5682-8. 
  3. ^ "Arslantepe Mound". whc.unesco.org. 26 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2025. 
  4. ^ Steadman, Sharon R.; McMahon, Gregory (15 Eylül 2011). The Oxford Handbook of Ancient Anatolia: (10,000-323 BCE) (İngilizce). OUP USA. ISBN 978-0-19-537614-2. 
  5. ^ Liverani, Mario (4 Aralık 2013). The Ancient Near East: History, Society and Economy (İngilizce). Routledge. s. 304. ISBN 978-1-134-75084-9. 
  6. ^ "Rare drought coincided with Hittite Empire collapse | Cornell Chronicle". news.cornell.edu (İngilizce). 8 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2025. 
  7. ^ "Hittite Monuments - Gürün". www.hittitemonuments.com. 7 Aralık 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2025. 
  8. ^ Hawkins, John David (10 Mayıs 2012). Inscriptions of the Iron Age: Part 1: Text, Introduction, Karatepe, Karkamis, Tell Ahmar, Maras, Malatya, Commagene. Part 2: Text, Amuq, Aleppo, Hama, Tabal, Assur Letters, Miscellaneous, Seals, Indices. Part 3: Plates (İngilizce). Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-080420-1. 

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]