Hans Vaihinger

Hans Vaihinger
Tam adı	Hans Vaihinger
Doğumu	25 Eylül 1852 Nehren, Baden-Württemberg, Württemberg Krallığı
Ölümü	18 Aralık 1933 Halle, Saksonya
Alma mater	Tübingen Üniversitesi Leipzig Üniversitesi University of Berlin
Çağı	Modern felsefe
Bölgesi	Batı felsefesi
Okulu	Yeni Kantçılık Kurgusalcılık
Kurumu	Halle Üniversitesi
İlgi alanları	Epistemoloji
Önemli fikirleri	Kurgusalcılık (Sanki felsefesi)
İmzası

Hans Vaihinger ( /ˈvaɪhɪŋɡər/ ;Almanca telaffuz: [hans ˈfaɪɪŋɐ] ;^[1] 25 Eylül 1852 - 18 Aralık 1933) bir Alman filozofuydu, Kant çalışmalarıyla olarak ve 1911'de yayınlanan Die Philosophie des Als Ob ( "Sanki" Felsefesi ) isimli eseriyle tanınırdı. Bu eser 1911'de yazılsa da temel prensipleri otuz yıl öncesinde yazılmıştı.^[2][3][4]

Vaihinger, Almanya'nın Württemberg eyaletinin Nehren şehrinde, Tübingen kenti civarında doğdu ve yetiştiği çevre hakkında "çok mütedeyyin bir atmosferde" büyüdüğünü söyledi.^[2] Tübingen Üniversitesi, Leipzig Üniversitesi ve Berlin Üniversitesi'nde eğitim gördü.

Vaihinger, Strasbourg Üniversitesi'nde öğretim görevlisi ve daha sonra felsefe profesörü oldu. 1884'te Halle Üniversitesi'ne geçti ve 1892'den itibaren burada ders verdi.

1900 yılında ise Vaihinger'in sağlık durumu gitgide kötüleşmişti. Hastalıkları, özellikle de görme yeteneğinin zayıflaması Vaihinger'i öğretim görevliliğinden istifa etmesine zorladı. 1926 yılında görme yetisini tamamen kaybeden Vaihinger 18 Aralık 1933'te öldü.

Vaihinger, Die Philosophie des Als Ob ( Türkçe: Sanki Felsefesi, 1911) adlı eserinde, insanoğlunun bu dünyanın altında yatan gerçeği asla hakikî olarak bilemeyeceklerini ve bundan dolayı insanların düşünce sistemleri oluşturduklarını ve sonra da bunların gerçeklikle uyuştuğunu varsaydıklarını, yani dünya kendi modellerine uyuşuyormuş gibi davrandıklarını ileri sürmüştür. Eserinde özellike protonlar, elektronlar, elektromanyetik dalgalar gibi fizik bilimlerinden örnekler kullandı. Tüm olguların hiçbiri doğrudan gözlemlenmemiş olsa da bilim, bunların var olduğunu varsayar ve iddia eder. Bu iddialar ve varsayımlar üzerine yapılan bilimsel çalışmaları ise yeni ve daha kompleks yapılar oluşturmak için kullanır.^[2]

Vaihinger, başta Kant olmak üzere birkaç düşünürü kendine öncü kabul etti ^[2] Ancak Jeremy Bentham'ın onun Kurgu Teorisi'nden, hayatının sonlarına doğru tercümanı CK Ogden tarafından kendisine bildirilene kadar habersizdi.^[2]

İngilizce baskısının önsözünde Vaihinger, kurguculuk ilkesini şöyle ifade eder: “Kuramsal olarak doğru olmadığı ya da yanlış olduğu kabul edilen ve bu nedenle yanlışlığı teslim edilmiş bir fikir, bu yüzden pratikte değersiz ve yararsız değildir; çünkü böyle bir fikir, kuramsal geçersizliğine rağmen büyük bir pratik öneme sahip olabilir.” Ayrıca Vaihinger, felsefesinin bir şüphecilik türü olduğunu da reddeder; çünkü şüphecilik, şüphe etmeyi ima ederken, onun 'sanki' felsefesinde, apaçık yanlış kurguların kabulü, rasyonel bir cevabı olmayan sorunlara pragmatik ve akıl dışı bir çözüm olarak haklı gösterilir.

Ancak bu anlamda kurgular, Vaihinger’e göre yalnızca “yarı-kurgular”dır. Ona göre “gerçek kurgular”, “yalnızca gerçeklikle çelişmekle kalmayıp kendi içlerinde de çelişen fikirlerdir; örneğin atom kavramı ya da 'Ding an sich' (şeyin kendisi).” Ancak bu iki tür, “birbirinden kesin çizgilerle ayrılmaz; aralarında geçişler vardır. Düşünce, gerçeklikten hafif başlangıç sapmalarıyla (yarı-kurgularla) başlar ve giderek daha da cesaret kazanarak yalnızca gerçeklere karşıt olmakla kalmayıp aynı zamanda kendi içinde de çelişkili olan yapılarla işlemeye devam eder.”

Bu felsefe yalnızca bilimle sınırlı değildir. Örneğin, dünyanın yarın da var olacağından hiçbir zaman tamamen emin olamayız; fakat genellikle var olacağını varsayarız. Bireysel Psikoloji'nin kurucusu Alfred Adler, Vaihinger'in yararlı kurgular teorisinden derinden etkilenmiş ve psikolojik kurgular fikrini, kişilik yapısındaki kurgusal nihai hedef anlayışına dahil etmiştir.

Vaihinger’in 'sanki' felsefesi, George Kelly’nin kişisel yapı psikolojisinin temel öncüllerinden biri olarak görülebilir. Kelly, özellikle yapıların nesnel gerçekliğin temsilleri olmaktan ziyade yararlı hipotezler olarak görülmesinin daha iyi olduğu fikri açısından, teorisine etki eden bir figür olarak Vaihinger’a değer vermiştir. Kelly şöyle yazmıştır: “Vaihinger’in 'sanki' felsefesinin psikoloji için bir değeri vardır (...) Vaihinger, 'sanki' felsefesi adını verdiği bir düşünce sistemi geliştirmeye başlamıştı. Bu sistemde Tanrı ve gerçeklik en iyi şekilde paradigma olarak temsil edilebilir düşüncesini öne sürdü. Bu, Tanrı’nın ya da gerçekliğin insan farkındalığı içindeki diğer şeylerden daha az kesin olduğu anlamına gelmiyordu; yalnızca insanın karşı karşıya kaldığı tüm meselelerin en iyi şekilde varsayımsal yollarla ele alınabileceği anlamına geliyordu.” ^[5]

Frank Kermode’un 1967 tarihli The Sense of an Ending adlı eseri, Vaihinger’in anlatısallığın yararlı bir metodolojisti olarak ilk kez anıldığı çalışmalardan biridir. Kermode, “edebi kurguların Vaihinger’in ‘bilinçli olarak yanlış’ kategorisine ait olduğunu” söyler. Bu tür kurgular, hipotezler gibi kanıtlanabilir veya çürütülebilir değildirler; yalnızca işlevsel etkilerini kaybetmeye başladıklarında göz ardı edilirler.

Daha sonra James Hillman, hem Vaihinger’in hem de Adler’in psikolojik kurgularla ilgili çalışmalarını Şifa Kurgu (Healing Fiction) adlı eserinde geliştirmiştir. Bu çalışmasında Hillman, “anlamlarımızı görme” yerine onları gerçek olarak yorumlama eğilimini nevroz ve delilikle özdeşleştirmeye yönelik daha erişilebilir bir örnek sunar.

Vaihinger’in eserleri, kendi yaşadığı dönemde hem Almanya’da hem de yurtdışında, özellikle Amerika’da genel olarak iyi karşılanmıştır. 1924 yılında Sanki Felsefesi adlı eseri İngilizce olarak yayımlandığında, 1911 tarihli orijinal eser zaten altıncı baskısını yapmıştı. Ancak Amerikalı gazeteci Mencken, kitabı mevcut tüm sistemlere ait önemsiz bir “dipnot” olarak nitelendirerek sert bir şekilde eleştirmiştir. Vaihinger ayrıca, çalışmalarına "kısa ve küçümseyici göndermelerde" bulunan Mantıksal Pozitivistler tarafından da eleştirilmiştir.^[6]

Ölümünün ardından ve İkinci Dünya Savaşı'nı izleyen entelektüel değişim sürecinde, Vaihinger’in çalışmaları filozoflar tarafından fazla ilgi görmemiştir. Onun temel fikirlerinden yararlanmak George Kelly gibi psikologlara ve Kermode gibi yazarlara kalmıştır. Ancak edebiyat araştırmacılarının ilgisi, yakın zamanda yayımlanan bazı “Vaihinger etkili eleştirel edebiyat” ^[7] eserleriyle mütevazı bir şekilde devam etmiştir. Amerikalı filozof Arthur Fine’ın yaptığı yeniden değerlendirme, Vaihinger’in aslında “yirminci yüzyılın modelleme alanındaki önde gelen filozofu” olduğu sonucuna varmıştır. O zamandan bu yana Vaihinger’in etkisi belirgin bir şekilde artmış, ve günümüzde bilim felsefesinde hızla gelişen kurguculuk (fictionalism) hareketi, onun katkılarını başlıca tarihsel öncüsü ve ilham kaynağı olarak kabul etmeye başlamıştır.^[8]

• 876: Hartmann, Dühring ve Lange ( Hartmann, Dühring ve Lange )
• 1897–1922: Kant-Studien, kurucu ve baş editör
• 1899: Kant – ein Metaphysiker? (Kant – Bir Metafizikçi mi?)
• 1902: Nietzsche Als Filozof ( Filozof olarak Nietzsche )
• 1906: Felsefe in der Staatsprüfung. Winke für Examinatoren ve Examinanden. ( Felsefe Öğretimi ve Öğrenimi . Öğretmen ve öğrenciler için ipuçları. )
• 1911: Die Philosophie des Als Ob ( "Sanki" Felsefesi )
• 1922: Commentar zu Kants Kritik der reinen Vernunft ( Kant'ın Saf Aklın Eleştirisi Üzerine Yorum ), Raymund Schmidt tarafından düzenlendi.
• 1924: 'Sanki' Felsefesi: İnsanlığın Teorik, Pratik ve Dini Kuramları Sistemi, CK Ogden'in çevirisiyle, İlk kez İngiltere'de Routledge ve Kegan Paul, Ltd. tarafından 1924'te yayımlandı.

• Vaihinger'in İngilizce Biyografisi
• Vaihinger'in hayatı, eserleri ve onun hakkında yazılan eserlerin ayrıntılı Almanca kronolojisi Arşivlendi.