Grbavče

Grbavče
Osnovni podaci
Država	Srbija
Upravni okrug	Nišavski
Opština	Svrljig
Stanovništvo
Stanovništvo (2022)	430
Geografija
Koordinate	43°24′32″N 22°01′08″E / 43.408833°N 22.019°E / 43.408833; 22.019
Nadmorska visina	491 m
Grbavče Grbavče (Srbije)
Ostali podaci
Pozivni broj	018
Registarska oznaka	NI

Koordinate: 43° 24′ 32" SGŠ, 22° 01′ 08" IGD Grbavče je naselje u Srbiji u opštini Svrljig u Nišavskom okrugu. Prema popisu iz 2002. bilo je 567 stanovnika (prema popisu iz 1991. bilo je 758 stanovnika). Prema popisu iz 2011. godine selo Grbavče ima 430 stanovnika (od kojih su 2 u inostranstvu), 194 domaćinstava i 315 stanova.^[1]

Grbavče je seosko naselje zbijenog tipa. Nalazi se na 13 km zapadno od Svrljiga. Pripada starim selima, s obzirom da se pominje u turskim defterima iz XV veka. Obuhvata 5 mahala: Gornja, Donja, Lazarevac, Despotovac i Stanići. Selo je struju dobilo 1964. godine. Vodosnabdevanje je iz lokalnog vodovoda. Selo ima četvororazrednu osnovnu školu.^[2]

Po predanju, prvo naselje je osnovao neki Grba, koji je imao grbu na leđima, i od njega je poteklo prvo naselje. Selo Grbavče se, još u doba Turaka, nalazilo u podnožju između današnjeg sela i brda Lipnice. Kasnije, bežeći i sklanjajući se od Turaka, stanovnici su se naselili u šumama gde i danas žive, a mesto je po Grbi dobilo ime Grbavče.^[3]

Ovo naselje se u prošlosti premeštalo. Najpre se nalazilo u Selištu, na jedan kilometar od sadašnjeg sela. Usled čume naselje se pomeralo na današnju lokaciju.^[4]

Grbavče leži na terasnoj zaravni u podnožju Kalafata (839 m). Zapadno se izdiže brdo Gradac (609 m) na koje se nastavlja Ljiljak (727 m), a sa južne strane Bajtarica (724 m), na istoku i severu zemljište se stepenasto spušta u plodno polje.^[5] Površina atara iznosi 2919 hektara.^[2]

Kroz seosko naselje protiče Grbavačka reka. Ona izvire na planini Kalafat. Tajčin potok takođe izvire na Kalafatu i teče između Ljiljka i Bajtarice, a blizu sela prerasta u Pravačku reku.^[6] Ona teče prema Gramadi, prolazi pored železničke stanice Hadžićevo i nastavlja prema selu Prekonoga.

Na ataru oko naselja izvori su: Sudvek, Stubal, Hajdučki kladanac, Popova česmica, Miletino kladanče, Mutvina livada, Kiseljakova livada, Studenik, Starčevica, Arničje, Slanište, Smiljka, Banjica, Toplik, Selište, Trša, Suvodol, Bela voda, Crvine, Vrelo, Trs, Orašnjak, Srebrnik, Dubje, Buka, Pažar, Košarište, Klenovica, Klisura, Gornje i Donje vrelo.^[7] Neki od ovih izvora danas nisu u funkciji.

U naselju Grbavče živi 540 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 59,8 godina (57,7 kod muškaraca i 62,0 kod žena). U naselju ima 237 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 2,39.

Ovo naselje je velikim delom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine), a u poslednja tri popisa, primećen je pad u broju stanovnika.

Grafik promene broja stanovnika tokom 20. veka

Demografija Godina Stanovnika 1948. 1591 [8] 1953. 1641 1961. 1448 1971. 1285 1981. 984 1991. 758 756 2002. 576 567

Etnički sastav prema popisu iz 2002.
Srbi			565	99.64%
nepoznato			2	0.35%

Grbavče se spominje u popisu vidinskog sandžaka iz 1478-81. godine. Ovaj popis sadrži imena svih poreskih glava i porez koji su bili dužni da daju. Selo je tada imalo 8 poreskih glava (6 muškaraca i 2 udovice). Ubiran je porez od pšenice, ječma, prosa, voća, košnica, lana, svinja, sočiva i sena, u vrednosti od 797 aspri. Selo je bilo dužno da plaća i dodatni porez, tzv. spendžu, od 162 aspre, tako da je Grbavče plaćalo ukupan porez u vrednosti od 959 aspri.^[10]

Godine 1863. izvršen je popis stanovništva svrljiškog sreza, a popisna knjiga se danas čuva u Arhivu Srbije u Beogradu. Po tom popisu Grbavče je imalo 90 kuća i 670 stanovnika (337 muškaraca i 333 žene). U istom popisu, a sa ciljem upoređivanja broja kuća, stoji da je Grbavče 1833. godine imalo 48 kuća.^[11]

Prema nezvaničnom popisu od 31. decembra 1890. godine, selo Grbavče je imalo 1384 stanovnika.

Prema zvaničnom popisu stanovništva Kraljevine Srbije za 1895. godinu, selo Grbavče je imalo 183 kuće i 1428 stanovnika.^[12]

Na dan 31. decembra 1931. Grbavče ima 175 kuća i 1345 stanovnika.^[13]

U Grbavču je prva škola otvorena 1898. godine.^[14] Godine 1910. učitelj je bio Milorad K. Živković, a 1920. godine Ivo Nikolić. Ukazom je, jula 1923. godine, za učitelja postavljen Ljubiša Petković. Školske 1929/30. godine, završena je nova školska zgrada sa četiri odeljenja, sa posebnim učiteljskim stanovima. U to vreme škola je imala oko 150 učenika. Godine 1934. u ovu školu je iz Svrljiške Tople premešten Ilija Panić, koji je ovde zatekao učiteljicu Milevu Nešić, sa kojom se oženio, i Ljubicu Pajić, koja je tada premeštena u Svrljišku Toplu. Ilija i Mileva Panić ostali su u ovoj školi i za vreme Drugog svetskog rata.^[15]

U dvorištu seoske osnovne škole nalaze se dva spomenika. Prvi je spomenik koji su podigli stanovnici sela Grbavče svojim borcima i nevino palim žrtvama u ratovima od 1912. do 1918. godine. Spomenik je osvećen 1935. godine. Ispod spomenika se nalazi kosturnica u kojoj su sahranjene 63 nevino pale žrtve u selu Grbavču, koje je u znak odmazde streljala bugarska vojska za vreme Topličkog ustanka, 13. marta (po novom) ili 28. februara (po starom kalendaru) 1917. godine.^[16] Na vrhu spomenika nalazi se grb Kraljevine Jugoslavije, dvoglavi orao, a sa strane spomenika nalaze se četiri ploče sa imenima boraca i žrtava ovih ratova.

Drugi spomenik je podigao savez boraca narodnooslobodilačkih ratova sela Grbavče u znak zahvalnosti i sećanja na pale borce od 1941. do 1945. godine.

U naselju se nalaze dve crkve. Prva je posvećena Svetoj Trojici i izgrađena je 1911. godine, na temeljima stare crkve^[2], a obnovljena 1990. godine. Iznad ulaza u crkvu, na kamenoj ploči ispisano je:^[17]

„Hram Svete Trojice podigoše seljani sela Grbavče svojim dobrovoljnim prilogom i snagom 1911. godine. Obnovljena 1990. godine.“

Druga crkva je posvećena Svetom Lazaru, i poznatija je pod imenom Lazarica.^[18] Delimično je obnovljena 1923. godine.^[2]

Grbavče slavi dva pravoslavna praznika. Prvi je sveti prorok Jeremija^[2], koji se slavi 14. maja.

Drugi je Rusalni petak, u narodu poznat kao Blagi petak, koji se slavi u prvom petku posle Duhova, i tada kroz selo prolazi litija.^[17]

U selu se od žitarica najviše seju kukuruz, pšenica i ječam; od mahunastog bilja pasulj i bob; od povrća luk i krompir, a od voća su najzastupljenije šljive, jabuke i kruške.^[19]

Selo Grbavče je 1846. godine imalo površinu pod vinovom lozom od 100 motika, a u današnjim merama to je oko 7,2 hektara.^[20]

Kroz donji kraj naselja (istočno) prolazi lokalni put koji naselje spaja sa magistralnim putem Niš — Svrljig i sa regionalnim putem Svrljig — Aleksinac.^[5]

Do naselja se može doći autobuskom linijom Niš — Grbavče (prevoznik Niš-ekspres).

Na 3 km od naselja, u podnožju Gramade, nalazi se stanica Hadžićevo, na pruzi Niš — Zaječar. Deonica ove pruge od Niša (Crveni Krst) do Knjaževca duga je 69,9 kilometara i puštena je u saobraćaj 1922. godine.^[19]

• Stamenković, Srboljub Đ. (2002). Geografska enciklopedija naselja Srbije IV. Beograd: Geografski fakultet, Agena, Stručna knjiga. ISBN 86-82657-21-X. 
• Petrović, Sreten (2009). Etno-kulturološki zbornik za proučavanje kulture istočne Srbije i susednih oblasti, Knjiga XIII. Srvljig: Etno-kulturološka radionica. ISSN 0354–7485. 

• Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
• Satelitska mapa (Wikimapia)
• Plan naselja na mapi (Mapquest)

Naseljena mesta opštine Svrljig

Beloinje • Burdimo • Bučum • Varoš • Vlahovo • Galibabinac • Gojmanovac • Grbavče • Gulijan • Guševac • Davidovac • Drajinac • Đurinac • Željevo • Izvor • Kopajkošara • Labukovo • Lalinac • Lozan • Lukovo • Manojlica • Merdželat • Mečji Do • Niševac • Okolište • Okruglica • Palilula • Periš • Pirkovac • Plužina • Popšica • Prekonoga • Radmirovac • Ribare • Svrljig • Slivje • Tijovac • Crnoljevica • Šljivovik