Tunel schronowy w Strzyżowie

Tunel schronowy w Strzyżowie – podziemny schron kolejowy dla pociągu specjalnego „Amerika” kanclerza III Rzeszy Adolfa Hitlera, zbudowany w czasie II wojny światowej pod Żarnowską Górą w Strzyżowie, w województwie podkarpackim. Wraz z tunelem schronowym w Stępinie-Cieszynie tworzył kwaterę główną Hitlera Anlage Süd.

Schron tunelowy pod Żarnowską Górą został zbudowany w latach 1940–1941 przez nazistowską paramilitarną Organizację Todta (OT) z wykorzystaniem pracy robotników przymusowych, prawdopodobnie w większości rozstrzelanych po ukończeniu konstrukcji^[1]. Został wydrążony metodą górniczą^[2]. Był przewidziany na stanowisko dowodzenia dla Grupy Armii Południe podczas agresji III Rzeszy na ZSRR^[3]. Zgodnie ze wspomnieniami strzyżowian inwestycję poprzedziło rozpoznanie lotnicze^[4]. Wysiedleniem objęci zostali tylko mieszkańcy bezpośredniego otoczenia tunelu^[5].

Według relacji Władysława Pitery wstępne prace nad budową tunelu schronowego z udziałem kilku tysięcy robotników, inżynierów i urzędników rozpoczęły się jesienią 1939^[6]; według Romana Konieczkowskiego dopiero wiosną 1940^[7]. W rejonie dworca kolejowego, na wylocie tunelu od strony Żarnowej, a także na strzyżowskim rynku powstały baraki dla zakwaterowania ludzi sprowadzonych przez OT pod szyldem firmy zbrojeniowej Askania Werke(inne języki)^[8][9], która wyposażyła personel we własne mundury^[10]. Miało być wśród nich wielu Austriaków^[11]. Część majstrów mieszkała w przyległym domu Ferdynanda Mikulskiego, który przekazywał informacje na potrzeby sabotażu kpr. Stanisławowi Mikulskiemu ps. Żmija^[12]. Do wywozu ziemi i dowozu materiałów konstrukcyjnych z dworca na miejsce budowy zatrudnieni zostali odpłatnie polscy furmani, a okoliczne stodoły służyły jako magazyny cementu, żwiru i stali zbrojeniowej^[13][6]. Według własnej relacji w kierowaniu dostawami materiałów budowlanych do budowy tunelu uczestniczył Franciszek Chrapkiewicz, który wcześniej najął się do pracy przy instalacjach elektrycznych^[14]. Całość realizacji tunelu miał nadzorować osobiście Fritz Todt^[6]. Składowane w pobliżu tunelu materiały wybuchowe były pozyskiwane przez żołnierzy Armii Krajowej do akcji dywersyjnych^[15].

Według Franza Seidlera(inne języki) i Dietera Zeigerta(inne języki) tunel kolejowy miał zostać wydrążony przez wiedeńską firmę Universale Hoch- und Tiefbau(inne języki) jeszcze przed I wojną światową, a w 1940–1941 jedynie wzmocniony dwuipółmetrową warstwą zbrojonego betonu i wyposażony w maszynownię z agregatem prądotwórczym^[16]. Łączna ilość zużytego betonu miała wynieść 15 tys. metrów sześciennych^[17]. Maszynownia tunelu strzyżowskiego o objętości 34,2 tys. m³ była znacznie obszerniejsza niż w przypadku tunelu w Stępinie^[17].

Z relacji Tadeusza Lutaka, który był zatrudniony przy budowie bocznicy kolejowej do Żarnowskiej Góry, wynika jednak, że tunel był drążony od podstaw w 1940, wysadzaniem skały zajmowali się Jugosłowianie, a wydobyty gruz posłużył do usypania wału kolejowego i likwidacji bagna w Żarnowej^[18]. Z okresu rządów austriackich lub II Rzeczypospolitej mogły pochodzić natomiast plany inżynierskie, dotyczące skrócenia trasy linii kolejowej przez Żarnowską Górę^[19].

Prace zostały według Pitery przyśpieszone przed atakiem na ZSRR w czerwcu 1941, kiedy w rejonie nastąpiła koncentracja wojsk^[10]. Na szczycie Żarnowskiej Góry, według Pitery zniwelowanym na potrzeby przemieszczania się artylerii^[10], zlokalizowane zostało stanowisko obrony przeciwlotniczej, a przy moście na Wisłoku w Żarnowej – umocniona pozycja obronna^[20]. Ukończone latem 1941 obiekty zostały zamaskowane przy użyciu siatek maskujących i drewnianych dachów^[21]. Według Lutaka jeden z nadrzecznych bunkrów został po ukończeniu budowy obłożony deskami i pomalowany na zielono^[22]. Wbrew oficjalnemu przeznaczeniu schron był pusty w dniu ataku na ZSRR 22 czerwca 1941 i nie został wykorzystany przez kolejne dwa miesiące^[3].

Pociąg specjalny Hitlera „Amerika” zatrzymał się w tunelu w nocy z 27 na 28 sierpnia 1941 roku^[23]. Podczas kilkudniowej wizyty Benita Mussoliniego u Hitlera obaj przywódcy przyjechali swoimi pociągami z kwatery północnej Wilczy Szaniec w Gierłoży do kwatery południowej (Anlage Süd), aby stąd poprzez jedno z lotnisk w Krośnie udać się do Humania na przegląd wojsk włoskich na froncie wschodnim. Po przyjeździe z Wilczego Szańca pociąg Hitlera zatrzymał się w tunelu w Strzyżowie, po czym Hitler wyruszył w konwoju samochodów do Stępiny, gdzie jego wagon pulmanowski został następnie podstawiony na potrzeby kolacji z Mussolinim^[24]. Po powrocie z Humania do Krosna i dalej samochodami do Stępiny Hitler i Mussolini odbyli 28 sierpnia wspólną wizytę pociągiem „Amerika” w strzyżowskim tunelu^[3][25], skąd pierwszy wyjechał do Wilczego Szańca, a drugi własnym pociągiem do Rzymu^[24].

Według relacji Pitery do ukończonego tunelu wjeżdżały pociągi towarowe i kolumny samochodów ciężarowych^[26].

Przed połową 1943 niemiecka obsada tunelu była przedmiotem rozpoznania miejscowej komórki AK, zleconego przez Józefa Lutaka(inne języki) ps. Roch Stanisławowi Mikulskiemu^[27]. W październiku 1943 w tunelu zatrzymał się niemiecki pociąg sztabowy^[28].

Około drugiego kwartału 1944 władze niemieckie planowały przeniesienie do tunelu produkcji lotniczej z zakładów w Rzeszowie^[a], wysyłając tam zespół z zadaniem przygotowania przestrzeni, po czym porzuciły plan pod wpływem postępów Armii Czerwonej^[30]. Według innego źródła w tunelu została faktycznie uruchomiona montownia silników lotniczych pod szyldem rzeszowskiej fabryki Flugmotorenwerke, ewakuowana w czerwcu 1944^[28]. Schron został oznaczony jako 2004 Tunnel Strzyzow-Jaslo „Phoenix” w nakreślonym pod koniec maja 1944^[31] programie Geilenberga(inne języki)^[32][33], który nakazywał relokację rafinerii naftowych (w tym produkcji benzyny syntetycznej z zastosowaniem metody Bergiusa^[34]) pod ziemię dla ich osłony przez bombardowaniami alianckimi^[35]. Wycofujące się siły niemieckie zdemontowały i wywiozły część wyposażenia schronu zaplecza technologicznego, który zaopatrywał tunel w energię elektryczną i cieplną, wodę doprowadzaną z Wisłoka i filtrowane powietrze^[28][1].

W ostatnich dniach lipca 1944 w ramach akcji „Burza” siły AK z Żarnowej, Godowej i Strzyżowa, w tym pluton dywersyjny Stanisława Mikulskiego, opanowały mosty w Żarnowej i zaatakowały od tej strony niemiecką straż tunelu. W walce poległ Tadeusz Rokosz ps. Sztabowy^[36].

Inwentaryzacja tunelu przeprowadzona w 1948 przez Wojsko Polskie wykazała brak toru kolejowego, chodników i instalacji. Korytarz podziemny pomiędzy tunelem a maszynownią, w której zniszczone zostały posadzki, był zalany wodą^[37].

W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej tunel schronowy był wykorzystywany do celów gospodarczych, m.in. jako lodownia Centrali Rybnej i garaż Spółdzielni Transportu Wiejskiego, od lat 90. XX w. służył jako pieszo-rowerowy szlak komunikacyjny pomiędzy Strzyżowem a Żarnową, a w 2002 powstał niezrealizowany projekt umieszczenia w nim strzelnicy wojskowej^[28]. Nadziemny kompleks schronów zaplecza technologicznego został zaadaptowany w latach 70. XX w. na magazyn, a w 1993–1994 na budynek techniczno-socjalny miejskiej oczyszczalni ścieków w Strzyżowie^[21][28]. Mieści się w nim wystawa militariów, połączona podziemnym tunelem instalacyjnym z głównym tunelem schronowym, który po renowacji wiosną 2004 został udostępniony do zwiedzania przez władze Strzyżowa jako placówka Muzeum Samorządowego Ziemi Strzyżowskiej w Strzyżowie^[38][28].

Nawa tunelu schronowego ma długość 438 metrów^[2], łącznie z przedsionkami wartowniczymi na obu końcach przekop liczy 465 metrów^[20]. Nawa ma przekrój kolisty o średnicy 8,87 m i wysokość sięgającą w najwyższym miejscu 6,5 m, powstała na planie prostokąta^[28][2]. Jej ściany boczne zostały wykonane z betonu, częściowo zbrojonego, a strop z cegły klinkierowej na zaprawie cementowej^[28]. Położenie bocznicy kolejowej jest przesunięte względem osi symetrii tunelu^[39]. Z wnętrza uchodzi szyb wentylacyjny^[39]. Nawę zamykają na obu końcach czterodzielne, kwadratowe stalowe wrota o boku 4,5 m i grubości 30 cm, zaopatrzone w wywietrzniki i zbliżone kształtem do niezachowanych wrót z kompleksu w Konewce (Anlage Mitte)^[39][4]. Na zewnątrz wrót znajdują się przedsionki uformowane z żelbetowego lub betonowego muru oporowego, mieszczące przybudówki dla strażników i obsługi pociągu, do których wiodą z nawy labiryntowe wejścia^[39][28]. Przedsionki kończą się prostokątnymi portalami betonowymi o wysokości 4,5 m i szerokości 5,4 m^[28][4]. Pierwotnie stację kolejową łączył z tunelem drewniany peron^[28].

Bezpośrednio na południe od schronu tunelowego, po przeciwnej stronie linii kolejowej Rzeszów–Jasło, znajduje się na powierzchni kompleks schronów zaplecza technologicznego (maszynownia^[40]), do którego prowadzi z rejonu zachodniego wejścia do tunelu schronowego tunel instalacyjny o szerokości 3,85 m i wysokości 2,7 m^[41][20]. Kompleks techniczny mieścił kotłownię, elektrownię, sterownię, magazyn paliw, zbiornik wody, urządzenia wentylacyjne i kanały techniczne^[21][28].

Inżynier elektronik^[42] Mieczysław Pietruski (1928–2024^[43]), który spędził okupację w Strzyżowie, podkreślał, że „tuneli komunikacyjnych nie zaopatruje się w drzwi, a tym bardziej w pancerne wrota ze strażą”. Wspominał, że w elektrowni w kompleksie zaplecza technologicznego stale pracował silnik Diesla i interpretuje znaczenie budynku jako przemysłowe. Rozpatrując przypuszczenie Leszka Więcki o wykorzystaniu tunelu do montażu rakiet V-2, wskazywał na działalność firmy Askania w sektorze precyzyjnych instrumentów elektrycznych i wojskowych instrumentów pokładowych. W jego ocenie „można być prawie pewnym, że tunele – żarnowski i stępiński – były częścią zakrojonego na dużą skalę programu niemieckich badań podstawowych (rakietowych lub nawet atomowych), rozpoczętych jeszcze przed wojną”, zwłaszcza w świetle natychmiastowego przystąpienia okupanta do prac po zajęciu terenu stanowiącego dawną posiadłość austro-węgierską, a także sąsiedztwa inwestycji zbrojeniowych Centralnego Okręgu Przemysłowego i poligonu testowego V-2 w Bliźnie^[44].

• tunel schronowy w Stępinie-Cieszynie
• kompleks schronów w Konewce
• tunel schronowy w Ohrdruf

• BartoszB. Bącal BartoszB., Twierdza Hitlera. Zespoły schronów Strzyżów – Stępina, Frysztak: Fundusz Rozwoju i Promocji Ziemi Frysztackiej, 2005, ISBN 83-7472-010-7 .
• WojciechW. Grodecki WojciechW. (red.), Tadeusz Lutak ps. „Pancerz” – opowieści wojenne, Rzeszów: Czarnorzecko-Strzyżowska Lokalna Grupa Działania, 2024, ISBN 978-83-966996-9-5 .
• RomanR. Konieczkowski RomanR., Strzępy wspomnień, wyd. II, Warszawa: Bellona, 1991, ISBN 83-11-07921-8 .
• Mieczysław O.M.O. Pietruski Mieczysław O.M.O., Nowe spojrzenie na historię tuneli w Strzyżowie nad Wisłokiem i w Stępinie koło Frysztaka (1), „Waga i Miecz”, 112, czerwiec 2000, s. 16–17 .
• WładysławW. Pitera WładysławW., Wspomnienia z dawnych lat, Strzyżów: Cukiernicza Spółdzielnia Inwalidów „Roksana”, 1992 .
• Franz W.F.W. Seidler Franz W.F.W., DieterD. Zeigert DieterD., Kwatery Główne Hitlera, AdamA. Grabowski (tłum.), Warszawa: Colori, 2001, ISBN 83-913459-6-3 .
• PiotrP. Szopa PiotrP., Stanisław Mikulski „Żmija”, [w:] JoannaJ. Kwaśniewska-Wróbel, MichałM. Wołłejko (red.), Zapomniani Wyklęci. Sylwetki żołnierzy powojennej konspiracji antykomunistycznej, Warszawa: Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, 2019, s. 265–279 .
• MałgorzataM. Szymańska MałgorzataM., JuliuszJ. Szymański JuliuszJ., Kwatery główne Hitlera oraz niemieckie stanowiska dowodzenia w Polsce. Przegląd niemieckich kwater dowodzenia w Europie, wyd. II, Łódź: Imax, 2004, ISBN 83-906436-9-3 .
• KrzysztofK. Winiarski KrzysztofK., Kwatera Wodza – stępińsko-cieszyński kompleks schronowy. Przewodnik, Rzeszów: Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, 2010, ISBN 978-83-61746-43-0 .

• Informacje o tunelu w Strzyżowie w serwisie internetowym gminy i miasta Strzyżów