Michał Kajka

Michał Kajka

Data i miejsce urodzenia	27 września 1858 Skomack Wielki
Data i miejsce śmierci	22 września 1940 Orzysz
Narodowość	polska
Język	polski, niemiecki
Dziedzina sztuki	literatura
Muzeum artysty	Muzeum Michała Kajki w Ogródku
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa

Michał Kajka również Kayka, ps. „Prawdziński”, „Obserwator spod Ełku” (ur. 27 września 1858 w Skomacku Wielkim^[1][2], zm. 22 września 1940 w Orzyszu) – mazurski poeta ludowy^{[3][4][5][6][7][8]}, artysta, działacz na rzecz polskości Mazur, z zawodu murarz i cieśla.

Pochodził z rodziny chłopskiej, był najstarszym synem kilkumorgowego wyrobnika wiejskiego Frycza i Justyny z Zawadzkich. Miał jednak możliwość już w siódmym roku życia uczęszczać na naukę do polskich nauczycieli Owczarka, następnie Jasińskiego, a od 1867 do szkoły ludowej w Rostkach nad jeziorem Orzysz, gdzie Kajkowie wówczas zamieszkiwali. Nauczycielem był tam Polak o nazwisku Kutz. Kajka pomagał mu w kształceniu młodszych uczniów. W wieku 14 lat Kajka ukończył szkołę z wyróżnieniem. Później wiedzę zdobywał jako samouk. Na przełomie 1871 i 1872 zostaje oficjalnie przyjęty do społeczności wiernych Kościoła ewangelickiego (konfirmacja), ukończył również szkołę. Po śmierci ojca pomagał matce w gospodarstwie, następnie rozpoczął pracę zarobkową jako m.in. pastuch, parobek. Od 1875 zdobywał doświadczenie jako cieśla i murarz, wykazując przy ich wykonywaniu także zdolności rzeźbiarskie i sztukatorskie. Zawody te wykonywał do końca życia. Niekiedy słowa zapisywał ołówkiem ciesielskim na deskach, po czym przepisywał je na papier.

26 grudnia 1883 ożenił się z Wilhelminą Karaś (zm. 1937) z Ogródka k. Ełku, gdzie wybudował dom i osiadł na stałe.

Od siedemnastego roku życia pisał wiersze w języku polskim. Debiutował w 1884 w ostródzkim „Mazurze” (nr 35), „tygodniku chrześcijańskim dla polskich ludzi” redagowanym przez Jana Karola Sembrzyckiego, rymowaną odpowiedzią na zagadkę redaktora. Następny utwór pt. „Skutki jarmarku”^[9], opublikował w pierwszym numerze „Mazura Wschodniopruskiego” (1885). W 1886 ogłosił korespondencję w „Nowinach Śląskich”. W kolejnych latach jego wiersze ukazywały się w „Mazurze”, „Gazecie Ludowej” (Ełk), „Mazurskim Przyjacielu Ludu”, „Przyjacielu Rodziny”. W latach 1897–1902 współpracował z „Gazetą Ludową”. To tam publikował pieśni religijne, artykuły, korespondencje oraz wiersze okolicznościowe np. na cześć Wilhelma I i Wilhelma II. Od 1905 współpracował z „Gońcem Mazurskim”, „Mazurem”, a także rzadziej z królewieckim „Pruskim Przyjacielem Ludu” i „Kalendarzem Królewsko-Pruskim Ewangelickim”.

Jednocześnie prowadził działalność społeczną i polityczną. Za namową Sembrzyckiego i z jego pomocą od 1890 zajmował się tajną biblioteką Towarzystwa Czytelni Ludowych w Ogródku. Szacuje się, że biblioteka Michała Kajki liczyła kilka tysięcy książek. Był w gronie założycieli Mazurskiej Partii Ludowej (1896). Został członkiem komitetu organizacji, kierowanej wówczas przez Karola Bahrkego. Na łamach wydawane przez MPL „Gazety Ludowej” opublikował pod pseudonimem artykuł w obronie mowy polskiej „Harfy nasze zawiesiliśmy na wierzbach” oraz cykl artykułów „W obronie prawdy” o narodowym powiązaniu Mazurów i Polaków.

W 1907 uczestniczył w spotkaniu polskich działaczy z Mazur i Wielkopolski w Szczytnie. W 1908 po zakupie roweru, mógł dojeżdżać do odległych miejsc pracy ciesielskiej i murarskiej. W trakcie I wojny światowej, w latach 1914–1915 na skutek działań wojennych w południowych Prusach Wschodnich (według słów Karola Małłka) rodzina Kajków „stanęła przed tragedią, której uniknęła”. Po zakończeniu działań zbrojnych na przełomie 1918–1919 zwrócił się z prośbą do redaktora „Gazety Olsztyńskiej” Zygmunta Nowakowskiego o pomoc w uwolnieniu syna Gustawa z obozu jenieckiego we Francji.

Był zaangażowany na rzecz sprawy polskiej przed plebiscytem 11 lipca 1920 (oceniając trzeźwo źródła jego porażki w wierszu „Zdania Mazurów po plebiscycie”). W odpowiedzi bojówkarze Heimatdienstu próbowali zepchnąć jego dom do jeziora. W kolejnych latach działał w Zjednoczeniu Mazurskim(inne języki) i Związku Polskich Towarzystw Szkolnych w Niemczech(inne języki) (gdzie należał do komisariatu Mazowsze)^[10]. Na licznych spotkaniach narodowych deklamował swoje wiersze. Istotną część swojej uwagi poświęcał młodzieży; interesował się Związkiem Towarzystw Młodzieży w Prusach Wschodnich. W 1923, został honorowym prezesem Zjednoczenia Mazurskiego, współpracował z również „Mazurskim Przyjacielem Ludu”. Po 1923 publikował w „Gazecie Mazurskiej” i „Kalendarzu dla Mazurów”, „Gazecie Olsztyńskiej”, „Gościu Niedzielnym”, „Twierdzy Ewangelickiej”. W 1924 opublikował w „Kalendarzu dla Mazurów” (pod redakcją Emilii Sukertowej-Biedrawiny) wiersz pt. „Tęskność za ojczystą mową”^[11], jeden z najbardziej popularnych utworów poety. W latach 1925–1928 współpracował z „Życiem Młodzieży”. Natomiast w 1927 ukazał się pierwszy i jedyny autorski tomik „Pieśni Mazurskie”^[12], wydany w Warszawie dzięki staraniom Emilii Sukertowej-Biedrawiny. Od 1931 został stałym współpracownikiem „Mazura” (otrzymywał z tego tytułu 25 marek miesięcznego honorarium).

Już w 1897 określony przez Niemców mianem „zatwardziałego Polaka” (niem. Stockpole), od lat 30. XX wieku znajdował się pod stałą obserwacją narodowych socjalistów. Uniemożliwiono mu m.in. udział w wycieczce Mazurów do Polski w 1930. Melchior Wańkowicz w 1935 odwiedził Ogródek, ale rozmówił się jedynie z żoną Kajki. Z będącym pod stałą obserwacją nacjonalistycznej organizacji Bund Deutscher Osten poetą spotkał się jedynie na chwilę podczas pracy^[13][14] („Na tropach Smętka”). Poeta mazurski w ostatnich latach życia część utworów ogłaszał anonimowo. W 1935 Kajkę odwiedził dziennikarz Leon Sobociński oraz redaktor „Gazety Olsztyńskiej” Seweryn Pieniężny, a w 1938 prezes Związku Mazurów Karol Małłek.

Najprawdopodobniej był związany z ewangelickim ruchem gromadkarskim.

13 sierpnia 1937 zmarła żona poety – Wilhelmina. 22 września 1940 w Orzyszu umarł poeta z Ogródka^[15][16]. 25 września 1940 odbył się pogrzeb Michała Kajki na cmentarzu w Ogródku, gdzie znajduje się odnowiona w 2017 mogiła poety^{[17][18][19][20]}.

Wilhelmina i Michał Kajkowie mieli dziesięcioro dzieci, ale wieku dorosłego dożyło jedynie dwóch synów: Gustaw i Adolf. Gustaw zginął w trakcie II wojny światowej. Adolf powrócił do Polski po II wojnie światowej. Wyemigrował z Polski w latach 70. XX wieku. W 1978 Adolf Kajka^[21] wraz z najbliższymi wyjechał do Hamburga, powodowany poczuciem osamotnienia i odrzucenia przez lokalną społeczność jako obcy.

Część uratowanych w 1945 rękopisów poety znajduje się w Instytucie Północnym w Olsztynie, część zaś w dziale rękopisów Biblioteki PAN w Krakowie. Przyczynił się do utrwalenia polskości na Mazurach. Jego utwory cechuje ogromne umiłowanie ojczystej ziemi, ludu mazurskiego i jego spraw. Poeta dotyka często w tych utworach różnych problemów życia religijnego Mazurów, znajdując i przy tym okazję do upomnienia się o krzywdę ojczystego języka i Mazurów. Tworzył pieśni religijne z zamiarem, by były śpiewane po polsku. Sięgał po formy liryczne, satyrę obyczajową, baśnie, przypowieści. Był także publicystą. Tłumaczył również z niemieckiego wiersze Wojciecha Kętrzyńskiego. Jego warsztatem pisarskim były deski, skrawki gazet, papier pakunkowy, opaski gazetowe. W jego utworach są strofy naiwne, ale także, zwłaszcza w latach międzywojennych, ukształtowanych poetycko, pisanych ze znawstwem i wyczuciem piękna języka polskiego (np. wiersze: „Tęskność za mową ojczystą” i „Ty mazurski kraju nasz”). Za życia doczekał się zbioru Pieśni mazurskie (1927), który ukazał się dzięki staraniom Emilii Sukertowej-Biedrawiny nakładem redakcji „Gazety Mazurskiej” i „Mazura”^{[10][22][9][23][24][25][26][27][28][29][11][30][31][32][12]}.

Bibliografia twórczości Michała Kajki:

• Wybór wierszy, wybór i posł. Igor Sikirycki, przedm. Władysław Gębik, Warszawa 1954.
• Wiersze wybrane, wybór i przedm. Władysław Gębik, Olsztyn 1958.
• Z duchowej mej niwy…, wiersze zebrali i oprac. Janusz Jasiński, Tadeusz Oracki, Olsztyn 1982.
• Gedichte (red.) Zbigniew Chojnowski, [przekł. na język polski] Michał Szalonek, Berlin 2003.
• Treny mazurskie, wybór i posł. Joanna Chłosta-Zielonka, Warszawa 2003.
• Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne, oprac. filologiczne i wstęp Zbigniew Chojnowski, Olsztyn 2008.
• Pieśni mazurskie, do dr. podał i wstępem opatrzył Janusz Jasiński, Ogródek [Dąbrówno] 2014.

W 1946 Anna Kamieńska i Henryk Syska wydali dramat pt. „Chata Mazurska”, które bohaterem jest Michał Kajka. W 1947 Leon Sobociński, który pod koniec lat 30. XX wieku spotkał się z poetą z Ogródka opublikował zbiór reportaży pt. „Na gruzach Smętka”. W 1948 w „Wyborze pisarzy ludowych” (cz. 2, Poeci i gawędziarze) znalazły się wybrane utwory Michała Kajki. W 1949 Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych z serii Biblioteka Ziem Odzyskanych wydały książkę pt. „Poezja Mazur i Warmii: antologia” z sześcioma wierszami poety. W 1952 na mogile Michała i Wilhelminy Kajków w Ogródku, Klub Literacki w Olsztynie położył 14 grudnia kamienną płytę pamiątkową z fragmentem utworu pt. „Tęskność za mową ojczystą”. W odsłonięciu uczestniczyli m.in. wdowa po Gustawie (starszym synu poety), młodszy syn – Adolf, a także Maria Zientara-Malewska, Alojzy Śliwa, Mieczysław Jastrun, Marian Brandys, Seweryna Szmaglewska, Aleksander Rymkiewicz. W 1954 ukazał się pierwszy po wojnie „Wybór wierszy Michała Kajki” opracowany przez Igora Sikiryckiego. W 1957 z inicjatywy Związku Literatów Polskich Oddział w Olsztynie zawiązał się Komitet Obchodów Setnej Rocznicy Urodzin Poety Mazurskiego Michała Kajki. Komitet zamierzał wybudować pomnik w jednej z mazurskich miejscowości i powołać terenowe komitety Roku Jubileuszowego. W grudniu 1957 ukazała się broszura wydana w nakładzie 25 tys. egzemplarzy – dochód z jej sprzedaży przeznaczono na budowę pomnika poety w Ełku, przygotowywany przez Balbinę Świtycz-Widacką z Olsztyna. 15 maja 1958 zawiązał się Komitet Uczczenia Setnej Rocznicy Urodzin Poety Mazurskiego Michała Kajki. W tym samym roku wydawnictwo Pojezierze opublikowało „Wiersze wybrane Michała Kajki”. We wrześniu 1958 ukazała się książka „Zebrałem snop plonu… Wybór utworów wydanych na setną rocznicę urodzin poety”, w opracowaniu Janusza Jasińskiego i Tadeusza Orackiego. 28 września 1958 w Ełku odsłonięto pomnik Michała Kajki. Poeta trzyma w lewej dłoni rodło, symbol Związku Polaków w Niemczech, na które wskazuje ręką prawą dwojgu dzieci siedzących u stóp i w niego wpatrzonych. W uroczystości udział wzięli m.in. przedstawiciele Ministerstwa Kultury, Związku Literatów Polskich i Melchior Wańkowicz.

W 1982 wydawnictwo „Pojezierze” wydało tom „Z duchowej mej niwy” z poezją Michała Kajki. W 1986 odsłonięto obelisk upamiętniający poetę w Orzyszu, podkreślając związki twórcy z tym miastem. W 50. rocznicę śmierci poety – w 1990 wydano specjalny numer czasopisma „Znad Pisy” pod redakcją Zbigniewa Fałtynowicza, poświęcony twórczości Michała Kajki. W 1992 Zbigniew Chojnowski wydał opracowanie „Michał Kajka poeta mazurski”, przy wsparciu Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego (obecnie Instytut Północy w Olsztynie). W 2003 Instytut Wydawniczy „Pax” opublikował tomik Michała Kajki „Treny mazurskie”. W tym także roku ukazał się tomik dziesięciu wierszy poety wydanych w języku niemieckim pt. „Gedichte”. W 2005 zainicjowano organizację Ogólnopolskiego Konkursu Poetyckiego im. Michała Kajki (we współpracy z Domem Kultury w Orzyszu). W 2008 zorganizowano obchody 150. rocznicy urodzin poety z Ogródka. W tym roku ukazał się „Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne” z wierszami poety, autorstwa Zbigniewa Chojnowskiego. W 2005 Janusz Jasiński wydał kolejną pozycję o poecie z Ogródka „Michał Kajka 1858–1940”. W 2014 reedycję „Pieśni mazurskich” wydanych w 1927 przygotowało wydawnictwo Retman. W tym samym roku otwarto nową wystawę stałą w Muzeum M. Kajki w Ogródku autorstwa: Zbigniewa Chojnowskiego i Zbigniewa Fatłynowicza.

• Pośmiertnie, 1 czerwca 1945 został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski^[33].
• W Orzyszu – w mieście, w którym zmarł poeta z Ogródka zlokalizowany jest kamień pamiątkowy, a przy domu, który pomagał budować synowi ustawiono tablicę informacyjną na temat mazurskiego twórcy^[34].
• W trakcie uroczystych obchodów 100-lecia urodzin uhonorowany pomnikiem w głównym reprezentacyjnym parku w Ełku^{[35][36][37][38][39]} oraz muzeum w Ogródku^{[40][41][42][43]}.
• Jego imieniem nazwano ulice w prawie wszystkich mazurskich miastach: w Ełku, Giżycku, Szczytnie, Piszu, Olsztynku, Kętrzynie, Olecku, Nidzicy, Gołdapi, Węgorzewie, Działdowie, Orzyszu, Białej Piskiej, Mikołajkach, Lidzbarku Warmińskim i w Pasymiu oraz dawny Wielki Rynek (obecnie plac) w Mrągowie. Jego imię nosi także jedna z ulic w Nowej Wsi Ełckiej i Kalinowie. Poza Mazurami ulice Michała Kajki można spotkać m.in. w Warszawie, Poznaniu, Iławie, Białymstoku, Olsztynie, Elblągu, Koszalinie, Braniewie, Kole, Bartoszycach i w Bisztynku.
• Michał Kajka jest również patronem mrągowskiego szpitala.
• W warszawskim Aninie przy ul. Kajki^[44] mieści się szkoła jego imienia – Szkoła Podstawowa nr 218 im. Michała Kajki^[45][46]. Obecnie imię Michała Kajki noszą również placówki edukacyjne w Dąbrówce (gmina Orzysz)^[47], w Elblągu^[48], w Nidzicy^[49] i w Piszu.
• Liczne odniesienia do postaci Michała Kajki można odnaleźć w powieści dla młodzieży Pan Samochodzik i złota rękawica autorstwa Zbigniewa Nienackiego.
• Jego imieniem nazwano Kajkowo dawną wieś Buchenwald.
• W elbląskiej dzielnicy Rakowo znajduje się powstały w latach 30. XX wieku Park im. M. Kajki, przed drugą wojną światową znany pod nazwą „Różany Ogród”.
• Na poznańskim Dębcu, do 1999 istniała szkoła podstawowa nr 49 im. Michała Kajki (nadanie imienia w 1960). Została zlikwidowana, w jej miejscu powstało Gimnazjum nr 43.
• Od 2005 organizowany jest Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Michała Kajki.
• W 2015 w Ogródku stworzono Bibliotekę Mazurską, aby nawiązać do tradycji czytelnictwa, zainicjowanej przez Michała Kajkę. Poeta w 1890 właśnie w rodzinnym domu otworzył bibliotekę ludową. Obecnie biblioteka gromadzące literaturę regionalną liczy prawie 1300 woluminów^{[50][51][52][53]}.
• W 80. rocznicę śmierci Michała Kajka na ścianie budynku, w którym znajduje się Biblioteka Mazurska w sąsiedztwie Muzeum M. Kajki, odsłonięto mural upamiętniający poetę z Ogródka^[54][55][56].
• W plebiscycie zorganizowanym przez spółkę POLREGIO z okazji 100-lecia odzyskania niepodległości REGIObohaterem województwa warmińsko-mazurskiego został Michał Kajka. Celem inicjatywy był wybór 16 regionalnych bohaterów, którzy następnie zostali patronami pociągów spółki POLREGIO. Pociąg Michał Kajki porusza się na trasie Olsztyn-Ełk i Olsztyn-Szczytno^[57].
• Poezja Michała Kajki stanowi inspirację dla twórców muzycznych. Płyty bazujące na twórczości poety z Ogródka stworzyli m.in. Nina Nu Wierzbicka (właśc. Monika Wierzbicka) wydała płytę pt. „Głos Dawnych Mazurów”^[58] oraz Bogusław Trupacz stworzył płytę pt. „Mazurski Mikroświat”^[59].

  

• Na wschodnich Mazurach funkcjonuje szlak turystyczny (pieszy i rowerowy) noszący imię Michała Kajki. Prowadzi z Ełku przez miejscowości: Chruściele, Tracze, Mostołty, Pistki, Klusy, jezioro Kraksztyn, Ogródek, Skomack Wielki, aż nad jezioro Orzysz. Liczy 37 km^[60][61].
• Imię poety z Ogródka nosi jeden z mazurskich szlaków kajakowych. Szlak kajakowy rzeki Orzyszy wiedzie od Jeziora Lipińskiego przez trzy niewielkie jeziora porośnięte roślinnością, duże jezioro Orzysz, rzekę Orzyszę, następnie przez największe jezioro w Polsce Śniardwy i najdłuższy na Mazurach XIX-wieczny Kanał Jegliński do Jeziora Roś^[62][63][64].
• Gminny Ośrodek Kultury w Dźwierzutach organizuje Ogólnopolski Konkurs Fotograficzny dla Młodzieży „Wiersze Michała Kajki zamknięte w kadrze”^[65].

• Emilia Sukertowa-Biedrawina, Poeta mazurski Michał Kajka, „Gazeta Mazurska” 1927 nr 30–31.
• Melchior Wańkowicz, Na tropach Smętka, 1936.
• Karol Małek, Ostatnie spotkanie z Michałem Kajką, „Kalendarz dla Warmii i Mazur”, Warszawa 1954.
• Tadeusz Oracki, Poezja ludowa Warmii i Mazur, Warszawa 1957.
• Józef Dużyk, Polski Słownik Biograficzny, tom XI/3, zeszyt 50, 1965, s. 422–424.
• Wojciech Wrzesiński, Plebiscyt na Warmii i Mazurach oraz na Powiślu w 1920 roku, Olsztyn 1974.
• Tadeusz Oracki, Rozmówiłby kamień. Z dziejów literatury ludowej oraz piśmiennictwa regionalnego Warmii i Mazur w XIX i XX wieku, Warszawa 1976.
• Michał Kajka, Z duchowej mej niwy… Wiersze zebrali i oprac. Janusz Jasiński i Tadeusz Oracki, Olsztyn 1982.
• Tadeusz Oracki, Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do 1945 roku), Warszawa 1983.
• Zbigniew Chojnowski, Michał Kajka. Poeta mazurski, Olsztyn 1992.
• Grzegorz Jasiński, Mazurzy w drugiej połowie XIX wieku: kształtowanie się świadomości narodowej, Olsztyn 1994.
• Max Toeppen, Historia Mazur: przyczynek do dziejów krainy i kultury pruskiej, Olsztyn 1995.
• Zbigniew Chojnowski, Michał Kajka: poeta mazurski, Olsztyn 1995.
• Erwin Kruk, Warmia i Mazury, Wrocław 2003.
• Mirosław Hrynkiewicz, Księgozbiór i spuścizna Michała Kajki w zbiorach Biblioteki OBN im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie, Komunikaty Warmińsko-Mazurskie 2006 nr 1, s. 134.
• Janusz Jasiński, Michał Kajka 1858–1940, Ełk 2008.
• Michał Kajka, Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne, oprac. filologiczne i wstęp Z. Chojnowski, Olsztyn 2008.
• Andreas Kossert, Prusy Wschodnie: historia i mit, Warszawa 2009.
• Zbigniew Fałtynowicz, Zitojta! Witajcie!: Muzeum Michała Kajki w Ogródku Oddział Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego w Praniu, Suwałki 2019.
• Ewa Zdrojkowska, Literacki Atlas Warmii i Mazur, Olsztyn : Miejska Biblioteka Publiczna w Olsztynie, Instytut Północny im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 2020, ISBN 978-83-938120-9-7, ISBN 978-83-958423-4-4.

• Oficjalna witryna Michała Kajki
• Janusz Jasiński: Spory o polskość mazurskiego poety Michała Kajki. „Acta Cassubiana”
• Publikacje Michała Kajki w bibliotece Polona