WikiMini

Lewica

Ten artykuł dotyczy nurtu politycznego. Zobacz też: inne znaczenia słowa „lewica”.
Czerwony sztandar – symbol różnego rodzaju ruchów lewicowych

Lewica – określenie pochodzące z okresu rewolucji francuskiej, używane w odniesieniu do ruchów żądających zmian polityczno-ustrojowych, społecznych i gospodarczych. Głównym założeniem lewicy jest dążenie do równości społecznej[1], egalitaryzmu, często w opozycji do hierarchii społecznej[2][3][4][5][6].

Polityka lewicowa zazwyczaj obejmuje troskę o tych w społeczeństwie, których jej zwolennicy postrzegają jako pokrzywdzonych w stosunku do innych, a także przekonanie, że istnieją nierówności, które należy zmniejszyć lub zlikwidować[4]. Według emerytowanego profesora ekonomii Barry’ego Clarka, lewicowi zwolennicy „twierdzą, że rozwój ludzki kwitnie, gdy jednostki angażują się w oparte na współpracy oraz wzajemnym szacunku relacje, które mogą prosperować tylko wtedy, gdy znikną nadmierne różnice w statusie, władzy i bogactwie”[7].

W okresie po II wojnie światowej i do połowy lat 60. w krajach Zachodu, do postulatów lewicy należały przede wszystkim: silna rola państwa w gospodarce, rozbudowa sektora publicznego, dążenie do pełnego zatrudnienia, redystrybucja dochodu narodowego, egalitaryzm ekonomiczny, kolektywizm oraz idea silnego państwa opiekuńczego, które miałoby nieść pomoc ekonomiczną i socjalną swoim obywatelom. W Europie Wschodniej po zakończeniu II wojny światowej pojęcie lewicy utożsamiano z państwem socjalistycznym, które wiązano z autorytarną formą rządów. Tymczasem zachodnia lewica opowiadała się zdecydowanie za demokracją[1].

Pochodzenie nazwy

[edytuj | edytuj kod]
Zgromadzenie Narodowe w 1789 roku

Termin wywodzi się z okresu rewolucji francuskiej (1789), kiedy to w Zgromadzeniu Narodowym przedstawiciele szlachty, arystokracja i duchowieństwo zasiadali po prawej stronie sali, zaś po lewej politycy żądający przemian społecznych i politycznych, w tym sekularyzacji i wprowadzenia republikańskiego ustroju (lewica)[6].

Określenie lewica przez cały XIX w. było kojarzone z ugrupowaniami republikańskimi i socjalistycznymi[8][9][10]. Po 1830 (monarchia lipcowa) w programie lewicowej opozycji (republikanie i socjaliści) znalazły się reformy społeczne, wybory powszechne, prawo pracy oraz tworzenie państw narodowych[11].

Termin prawica-lewica zaczął być szerzej używany w okresie po hiszpańskiej wojnie domowej lat 30. XX wieku[12].

Podział lewicy

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: podział dwuosiowy.

Ideologie uważane za lewicowe różnią się znacznie w zależności od umiejscowienia okna Overtona w spektrum politycznym w danym czasie i miejscu. Pod koniec XVIII wieku, po powstaniu pierwszych liberalnych demokracji, termin lewica był używany do opisu liberalizmu w Stanach Zjednoczonych i republikanizmu we Francji, wspierając w mniejszym stopniu hierarchiczne podejmowanie decyzji, aniżeli polityka prawicowa tradycyjnych konserwatystów i monarchistów. We współczesnej polityce termin lewica zazwyczaj odnosi się do ideologii i ruchów na lewo od klasycznego liberalizmu, wspierając pewien stopień demokracji w sferze gospodarczej. Dziś ideologie takie jak socjalliberalizm są uważane za centrolewicowe, podczas gdy za lewicę uznaje się zazwyczaj ruchy antykapitalistyczne, czyli socjalizm[13], w tym anarchizm, komunizm, ruch robotniczy, marksizm, socjaldemokrację czy syndykalizm, które zyskały na znaczeniu w XIX i XX wieku[14]. Ponadto termin lewica został również zastosowany do szerokiego zakresu kulturowo liberalnych ruchów społecznych[15], w tym ruchu na rzecz praw obywatelskich, ruchu feministycznego, ruchu na rzecz praw LGBT, ruchu na rzecz praw aborcyjnych, wielokulturowości, ruchu antywojennego i ruchu ekologicznego[16][17][18][19].

Gospodarka

[edytuj | edytuj kod]
 Zobacz też: krytyka kapitalizmu i ekonomia socjalistyczna.
John Maynard Keynes, od którego swój początek oraz nazwę wzięła szkoła ekonomiczna keynesizmu

Lewicowe przekonania ekonomiczne rozciągają się od ekonomii keynesowskiej i państwa opiekuńczego, poprzez demokrację przemysłową i społeczną gospodarkę rynkową, po nacjonalizację gospodarki i centralne planowanie[20], aż do anarchosyndykalistycznego popierania idei samorządności pracowniczej opartej na radach i zgromadzeniach[21]. Podczas rewolucji przemysłowej lewicowcy popierali związki zawodowe, natomiast na początku XX wieku wielu opowiadało się za zdecydowaną interwencją rządu w gospodarkę[22]. Lewica poddaje krytyce wiele elementów globalizmu, uznając je za destrukcyjne i powodujące „wyścig na dno” oraz niesprawiedliwe zwolnienia i wyzysk pracowników. W ostatnim ćwierćwieczu XX w. wśród centrolewicy spadło przekonanie, że rząd (rządzący zgodnie z interesami ludu) powinien być bezpośrednio zaangażowany w codzienne funkcjonowanie gospodarki. Taka postawa obecna jest zwłaszcza wśród socjaldemokratów, którzy przyjęli trzecią drogę[23][24].

Inni lewicowcy wierzą w ekonomię marksistowską, nazwaną po niemieckim filozofie i ekonomiście Karolu Marksie. Niektórzy odróżniają teorie ekonomiczne Marksa od jego filozofii politycznej, argumentując, że podejście Marksa do rozumienia ekonomii jest niezależne od jego orędownictwa rewolucyjnego socjalizmu lub jego wiary w nieuchronność rewolucji proletariackiej[25][26]. Ekonomia marksistowska zajmuje się w różny sposób analizą kryzysu w kapitalizmie, rolą i dystrybucją produktu dodatkowego i wartości dodatkowej w różnych typach systemów gospodarczych, naturą i pochodzeniem wartości ekonomicznej, wpływem walki klas na gospodarkę i politykę, a także ekonomią ewolucyjną[26].

Ekonomia marksistowska – zwłaszcza w środowisku akademickim – różni się od marksizmu jako ideologii politycznej, a także od normatywnych aspektów myśli marksistowskiej: odzwierciedla to pogląd, że oryginalne podejście Marksa do rozumienia ekonomii i rozwoju gospodarczego jest intelektualnie niezależne od jego własnego orędownictwa rewolucyjnego socjalizmu[25][26]. Ekonomiści marksistowscy nie opierają się całkowicie na pracach Marksa i innych powszechnie znanych marksistów, ale czerpią z szeregu źródeł marksistowskich i niemarksistowskich[27].

Chociaż szkoła marksistowska jest uważana za heterodoksyjną, idee wywodzące się z ekonomii marksistowskiej przyczyniły się do rozwoju głównego nurtu rozumienia gospodarki globalnej. Pewne koncepcje rozwinięte w ekonomii marksistowskiej, zwłaszcza te związane z akumulacją kapitału i cyklem koniunkturalnym, zostały przystosowane do użycia w systemach kapitalistycznych; jednym z takich przykładów jest koncepcja twórczej destrukcji Josepha Schumpetera[28].

Marks zdefiniował proletariat jako robotników najemnych, w przeciwieństwie do lumpenproletariatu, którego zdefiniował jako wyrzutków społeczeństwa, takich jak żebracy, oszuści, grajkowie, przestępcy i prostytutki[29]. Michaił Bakunin uważał natomiast, że lumpenproletariat jest klasą rewolucyjną[30][31]. Polityczne znaczenie rolników podzieliło lewicę. W Kapitale Marks prawie nie poruszał tego tematu[32], podczas gdy Mao Zedong wierzył, że to chłopi, a nie robotnicy miejscy doprowadzą do powstania rewolucji[33].

Wolnościowi socjaliści (w tym anarchiści) oraz niektórzy lewicowi libertarianie generalnie odrzucają koncepcję państwa[34] i twierdzą, że społeczeństwo oparte na wolności i sprawiedliwości można osiągnąć tylko przez zniesienie autorytarnych instytucji, które kontrolują pewne środki produkcji i podporządkowują większość klasie właścicielskiej lub politycznej i ekonomicznej elicie[35][36]. Krytykują niewolnictwo płacowe w miejscu pracy, podkreślając samorządność pracowników i opowiadają się za zdecentralizowaną gospodarką opartą na zasadach demokracji bezpośredniej lub uczestniczącej[37][38][39], kierowaną przez związki zawodowe, rady robotnicze, spółdzielnie bądź gminy, preferując przy tym własność społeczną i kontrolę lokalną[40]. Niektórzy przedstawiciele tych szkół – jak np. Michaił Bakunin – proponowali utworzenie federacji gmin w miejsce państw[41][42].

Wśród przedstawicieli lewicy często występuje globalny ruch sprawiedliwości, znany również jako ruch antyglobalistyczny i alterglobalizacjaruch, którzy sprzeciwiają się korporacyjnej globalizacji gospodarczej ze względu na jej negatywne konsekwencje dla ubogich, pracowników, środowiska i małych przedsiębiorstw[43][44].

Nacjonalizm, antyimperializm i antynacjonalizm

[edytuj | edytuj kod]
 Zobacz też: lewica narodowa.

Kwestia narodowości, imperializmu i nacjonalizmu stanowiła istotny element debat politycznych w obrębie lewicy. Już w okresie rewolucji francuskiej nacjonalizm odgrywał kluczową rolę w polityce republikańskiej lewicy[45]. Zwolennicy tego nurtu opowiadali się za nacjonalizmem obywatelskim[46], definiując naród jako „codzienny plebiscyt”, oparty na subiektywnej „woli wspólnego życia”.

W kontekście rewanżyzmu – rozumianego jako wojownicze dążenie do odwetu na Niemczech i odzyskania Alzacji oraz Lotaryngii – nacjonalizm bywał niekiedy przeciwstawiany imperializmowi. W latach 80. XIX wieku toczyła się intensywna debata wewnątrz francuskiej lewicy. Z jednej strony jej uczestnikami byli m.in. radykał Georges Clemenceau, socjalista Jean Jaurès[47] oraz nacjonalista Maurice Barrès, którzy twierdzili, że kolonializm odciąga uwagę Francji od walki o „wyzwolenie błękitnej linii Wogezy” (odniesienie do Alzacji i Lotaryngii). Z drugiej strony stali reprezentanci tzw. „lobby kolonialnego”, do którego należeli m.in. Jules Ferry (z umiarkowanych republikanów)[48], Léon Gambetta (z republikanów) oraz Eugène Etienne, przewodniczący Parlamentarnej Grupy Kolonialnej[49][50].

Po antysemickiej sprawie Dreyfusa, w wyniku której żydowski oficer Alfred Dreyfus został niesłusznie skazany za zdradę i zesłany do kolonii karnej w 1894 (został zrehabilitowany w 1906), nacjonalizm – zwłaszcza w formie bulanżyzmu – zaczął być coraz częściej utożsamiany ze skrajną prawicą[51].

Marksistowska teoria klas społecznych, w szczególności koncepcja internacjonalizmu proletariackiego, zakłada, że członkowie klasy pracującej powinni działać w solidarności z pracownikami innych państw, kierując się wspólnym interesem klasowym, a nie wyłącznie interesami narodowymi. Wyrazem tej idei jest hasło: „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!”, będące ostatnim zdaniem Manifestu Komunistycznego[52][53].

Zgodnie z tą koncepcją, podobnie jak związki zawodowe zwiększają swoją siłę negocjacyjną wraz ze wzrostem liczby członków, tak na poziomie międzynarodowym solidarność z globalnym proletariatem miała prowadzić do wzmocnienia pozycji klasy pracującej. Internacjonalizm proletariacki był również postrzegany jako środek zapobiegający wojnom i konfliktom międzynarodowym – zakładał bowiem, że ludzie o zbieżnych interesach klasowych rzadziej prowadzą ze sobą walki, koncentrując się zamiast tego na sprzeciwie wobec burżuazji jako klasy rządzącej[52].

Jednocześnie Karol Marks wielokrotnie wypowiadał się na temat sprawy polskiej, uznając ją za kluczowy element walki narodów europejskich z absolutyzmem i rosyjskim despotyzmem. Już od lat 40. XIX wieku popierał ideę niepodległości Polski, szczególnie w kontekście walki z rosyjskim imperializmem, który postrzegał jako główną podporę reakcyjnego porządku w Europie. W jego ocenie odrodzenie Polski miało znaczenie strategiczne dla rewolucji demokratycznej i socjalnej na kontynencie[54][55][56][57].

Marks uważał, że Polska – jako kraj uciskany, który doświadczył rozbiorów i brutalnych represji ze strony zaborców – zasługuje na niepodległość. W jego pismach pojawiał się postulat odbudowy Polski w granicach sprzed 1772, co miało przywrócić równowagę sił w Europie Środkowo-Wschodniej i osłabić wpływy Rosji. Szczególnie po powstaniu styczniowym (1863), Marks i Engels podkreślali potrzebę wsparcia polskiej walki narodowowyzwoleńczej przez ruch robotniczy na Zachodzie, widząc w niej sojusznika dla międzynarodowej rewolucji[54][55][56][58].

W myśli marksistowskiej przeciwieństwem internacjonalizmu proletariackiego jest nacjonalizm burżuazyjny. Część teoretyków marksistowskich oraz przedstawicieli szeroko pojętej lewicy uznaje nacjonalizm, rasizm (w tym antysemityzm) oraz religię za narzędzia strategii „dziel i rządź”, stosowane przez klasy panujące w celu zapobieżenia jedności klasy robotniczej[59][60].

Ruchy lewicowe często przyjmowały również postawy antyimperialistyczne. W nurcie anarchistycznym rozwinęła się krytyka nacjonalizmu, skupiona na jego roli w legitymizowaniu oraz umacnianiu władzy państwowej i hierarchii społecznej. Nacjonalizm, jako ideologia promująca jedność, postrzegany był jako czynnik sprzyjający centralizacji terytorialnej i elitarnej, przygotowujący grunt pod kapitalistyczną eksploatację[61].

Zagadnienie to było szeroko analizowane w środowisku anarchistycznym – m.in. przez Rudolfa Rockera w książce Nacjonalizm a kultura oraz Fredy’ego Perlmana w publikacjach takich jak Przeciwko Historii, przeciwko Lewiatanowi i Trwający urok nacjonalizmu.

Niepowodzenie rewolucji w Niemczech i na Węgrzech w latach 1918–1920 skłoniło bolszewików do porzucenia nadziei na nieuchronną rewolucję światową i zapoczątkowało promowanie doktryny socjalizmu w jednym kraju, sformułowanej przez Józefa Stalina. W pierwszym wydaniu Podstaw leninizmu (1924) Stalin uważał, że rewolucja w jednym kraju nie wystarczy, jednak pod koniec roku zmienił zdanie, stwierdzając, że „proletariat może i musi budować socjalizm w jednym kraju”. W 1925 Nikołaj Bucharin rozwinął tę koncepcję w broszurze „Czy możemy zbudować socjalizm w jednym kraju bez zwycięstwa proletariatu Europy Zachodniej?”, a w 1926 Stalin oficjalnie ją poparł. Lew Trocki i jego zwolennicy sprzeciwiali się temu, głosząc konieczność międzynarodowej „rewolucji permanentnej” i oskarżając Stalina o zdradę ideałów rewolucji[62]. Dziś trockistowskie grupy IV Międzynarodówki kontynuują tę tradycję[63], a maoistowskie Chiny oficjalnie wspierały socjalizm w jednym kraju[64].

Europejscy socjaldemokraci przeważnie popierają europeizm i integrację w Unii Europejskiej, choć w lewicy istnieje też nacjonalistyczna i eurosceptyczna mniejszość. Nacjonalizm lewicowy często wiąże się z krytyką neoliberalnej integracji gospodarczej i sprzeciwem wobec organizacji ponadnarodowych, a także z dążeniem do przezwyciężenia wyzysku i opresji[65][66][67].

Wiele ruchów antykolonialnych w krajach Trzeciego Świata łączyło idee narodowe i socjalistyczne. Trzecioświatowość to nurt lewicowy, który podkreśla znaczenie podziału na kraje rozwinięte (Pierwszy i Drugi Świat) oraz rozwijające się (Trzeci Świat), wspierając dekolonizację i ruchy wyzwoleńcze[68]. Jest powiązana m.in. z socjalizmem afrykańskim[69], islamskim socjalizmem[70], demokratycznym konfederalizmem[71], panafrykanizmem i panarabizmem. Niektóre lewicowe organizacje Trzeciego Świata, jak Zapatystowska Armia Wyzwolenia Narodowego[72], Abahlali baseMjondolo[73] czy Naksalici[74], krytykują lewicę z krajów rozwiniętych za paternalizm i rasizm wobec ich ruchów[75][76][77][78][79].

Polska lewica a patriotyzm

[edytuj | edytuj kod]
 Zobacz też: socjalizm w Polsce i lewica socjalistyczna w Polsce.
Ignacy Daszyński, jeden z liderów Polskiej Partii Socjalistycznej, która łączyła idee patriotyczne z socjalistycznymi.

Polska lewica historycznie łączyła w sobie elementy patriotyzmu i nacjonalizmu obywatelskiego z dążeniem do sprawiedliwości społecznej i emancypacji klasy pracującej. Już w okresie po powstaniu listopadowym aktywną rolę odgrywało Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TDP), które promowało egalitarne idee i aktywny udział ludu w walce o niepodległość. Pokolenie działaczy TDP postulowało powstanie oparte na zaangażowaniu wszystkich warstw społecznych oraz radykalne reformy społeczne[80]. Pod koniec XIX wieku, partie takie jak Polska Partia Socjalistyczna (PPS) kładły nacisk na walkę o niepodległość Polski, łącząc ją z ideą walki klasowej i socjalizmu. Dla PPS patriotyzm był ważnym elementem, ale rozumianym jako solidarność obywatelska i walka o suwerenność narodową, a nie nacjonalizm etniczny czy wykluczający[81][82].

PPS, założona w 1892, odegrała kluczową rolę w kształtowaniu relacji między lewicą a patriotyzmem na ziemiach polskich. PPS łączyła walkę o niepodległość narodową z programem socjalistycznym, głosząc hasło „socjalizm i niepodległość”. Partia odrzucała zarówno imperialistyczny podział Polski między zaborcami, jak i kapitalistyczną wyzysk pracowników[81][82][83][84].

Liderzy PPS, tacy jak Józef Piłsudski, Ignacy Daszyński[83] i Bolesław Limanowski[85], podkreślali, że niepodległość Polski jest niezbędnym warunkiem realizacji postulatów społecznych i robotniczych. PPS uważała, że emancypacja klasy pracującej musi iść w parze z odzyskaniem suwerenności państwowej, co odróżniało ją od części lewicowych nurtów internacjonalistycznych, które skupiały się wyłącznie na kwestiach klasowych[86][81].

W czasie walki o niepodległość w okresie I wojny światowej oraz w latach 1918–1921, PPS aktywnie angażowała się zarówno w działania zbrojne, jak i polityczne, mające na celu odbudowę suwerennego państwa polskiego. Po odzyskaniu niepodległości partia kontynuowała działalność na rzecz praw pracowniczych, łącząc patriotyzm z ideą solidarności społecznej i sprawiedliwości społecznej[80].

W okresie PRL polska lewica patriotyczna była represjonowana, jednak jej tradycje kontynuowały środowiska opozycyjne i emigracyjne. Po 1989 polska lewica podejmowała refleksję nad znaczeniem patriotyzmu, odrzucając nacjonalizm, lecz podkreślając znaczenie solidarności społecznej, równości i troski o dobro wspólne jako współczesnych form wyrazu postawy patriotycznej[80]. Obecnie do idei historycznej lewicy patriotycznej odwołuje się m.in. partia Razem[87][88][89][90].

Środowisko naturalne

[edytuj | edytuj kod]

Jednym z czołowych myślicieli lewicowych był Thomas Paine, jeden z pierwszych autorów, którzy – odkąd terminy „lewica” i „prawica” nabrały znaczenia politycznego – opisali ideę wspólnej własności świata przez całą ludzkość. Poglądy te wyraził w dziele Agrarian Justice[91]. Z tego przekonania wynika znaczna część lewicowej refleksji i literatury dotyczącej środowiska naturalnego, opierającej się na założeniu, że wspólna własność nakłada na ludzi obowiązek troski o Ziemię. Zasada ta obecna jest w dużej części późniejszej myśli i literatury lewicowej, choć nie brakowało sporów dotyczących jej interpretacji. Karol Marks oraz wczesny filozof i teoretyk socjalizmu William Morris wyrażali wyraźne zainteresowanie kwestiami środowiskowymi[92][93][94][95]. Karol Marks w III tomie Kapitału napisał: „Nawet całe społeczeństwo, cały naród, ba, wszystkie istniejące społeczeństwa wzięte razem nie są właścicielami ziemi. Są tylko jej posiadaczami, użytkownikami i jako boni patres familias [dobrzy ojcowie rodziny] mają obowiązek pozostawienia jej w udoskonalonym stanie następnym pokoleniom”[96][97][92].

Po rewolucji październikowej naukowcy tacy jak rewolucjonista Aleksander Bogdanow oraz organizacja Proletkult podejmowali próby włączenia idei ochrony środowiska do ideologii bolszewickiej, dążąc do „zintegrowania produkcji z prawami i ograniczeniami natury” w pierwszej dekadzie władzy radzieckiej. Jednak za rządów Józefa Stalina ekologia jako dziedzina nauki została zaatakowana, ekolodzy poddani represjom, a na miejsce naukowych koncepcji promowano pseudonaukowe teorie Trofima Łysenki – aż do śmierci Stalina w 1953[98][99][100]. Podobnie Mao Zedong odrzucał idee ochrony środowiska, uznając, że zgodnie z prawami materializmu historycznego cała przyroda musi zostać podporządkowana celom rewolucji[101].

Od lat 70. XX wieku kwestie ekologiczne stały się coraz istotniejszym elementem agendy lewicy. Ruchy społeczne oraz część związków zawodowych prowadziły kampanie na rzecz ochrony środowiska. W Australii lewicowa Builders Labourers Federation, kierowana przez komunistę Jacka Mundy’ego, połączyła siły z ruchami ekologicznymi, wprowadzając tzw. green bans – blokady inwestycji niszczących środowisko[102]. Niektóre nurty socjalistyczne i marksistowskie świadomie łączyły ekologię z antykapitalizmem, tworząc nurt ekosocjalizmu[103]. Barry Commoner sformułował lewicową odpowiedź na raport Granice wzrostu, który przewidywał katastrofalne wyczerpanie zasobów naturalnych i przyczynił się do wzrostu zainteresowania ochroną środowiska. Commoner dowodził, że główną przyczyną degradacji środowiska nie jest presja demograficzna, lecz technologie kapitalistyczne[104]. Niszczenie środowiska bywa także postrzegane jako problem klasowy i kwestia sprawiedliwości społecznej, gdyż jego skutki najbardziej dotykają ubogie społeczności i kraje rozwijające się[105].

Wiele ugrupowań lewicowych i socjalistycznych wyraźnie podkreśla znaczenie ochrony środowiska, a w niektórych partiach zielonych widoczna jest silna obecność nurtów socjalistycznych. Partia Zielonych Anglii i Walii posiada frakcję Green Left, powstałą w czerwcu 2005, której członkowie zajmowali istotne stanowiska w partii, w tym byli mówcy główni – Siân Berry i Derek Wall, będący zarazem ekosocjalistą i marksistowskim akademikiem[106]. W Europie ugrupowania zielonej lewicy, takie jak Grupa Lewicy w Parlamencie Europejskim – GUE/NGL, łączą tradycyjne wartości socjaldemokratyczne – jak dążenie do większej równości ekonomicznej i praw pracowniczych – z postulatami ochrony środowiska. Evo Morales, demokratyczno-socjalistyczny prezydent Boliwii, łączy degradację środowiska z kapitalistycznym konsumpcjonizmem[107], stwierdzając: „[z]iemia nie ma dość zasobów, aby Północ mogła żyć coraz lepiej i lepiej, ale ma dość, aby wszyscy mogli żyć dobrze”. Podobne stanowisko prezentowali m.in. James Hansen, Noam Chomsky, Raj Patel, Naomi Klein, The Yes Men oraz Dennis Kucinich[108][109][110][111][112][113].

W kwestii przeciwdziałania zmianom klimatycznym lewica jest podzielona co do sposobów skutecznego i sprawiedliwego ograniczania emisji dwutlenku węgla. Centrolewica zazwyczaj opowiada się za mechanizmami rynkowymi, takimi jak handel emisjami czy podatek węglowy, natomiast bardziej radykalna lewica postuluje bezpośrednią regulację i interwencję państwa przy jednoczesnym zachowaniu sprawiedliwości społecznej – na przykład w ramach programu Green New Deal – obok lub zamiast narzędzi rynkowych[114][115][116].

Religia

[edytuj | edytuj kod]

Antyklerykalizm

[edytuj | edytuj kod]

Oryginalna francuska lewica była zdecydowanie antyklerykalna, stanowczo sprzeciwiając się wpływom Kościoła rzymskokatolickiego oraz popierając ateizm i rozdział Kościoła od państwa, co dało początek polityce znanej jako laïcité (świeckość)[46]. Karol Marks stwierdził, że „religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem nieczułego świata, jest duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu”[117]. W Rosji Radzieckiej bolszewicy pod wodzą Włodzimierza Lenina początkowo przyjęli ideologiczną zasadę głoszącą, że wszelka religia ostatecznie zaniknie, i postanowili zlikwidować zorganizowane chrześcijaństwo oraz inne instytucje religijne. W 1918 dziesięciu hierarchów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego zostało rozstrzelanych, a dzieciom zabroniono pobierania jakiejkolwiek religijnej edukacji poza domem[118].

Chrześcijaństwo

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: lewica chrześcijańska.
Dorothy Day, Służebnica Boża Kościoła katolickiego, współzałożycielka Catholic Worker Movement

Współcześnie na Zachodzie środowiska lewicowe zazwyczaj opowiadają się za sekularyzacją życia publicznego oraz rozdziałem Kościoła od państwa. Należy jednak zauważyć, że przekonania religijne były i nadal są istotnym elementem wielu ruchów lewicowych, takich jak ruch progresywny, ruch ewangelii społecznej, ruch praw obywatelskich, ruchy antywojenne, kampanie przeciwko karze śmierci oraz teologia wyzwolenia. Wczesne utopijne koncepcje socjalistyczne formułowane przez myślicieli takich jak Robert Owen, Charles Fourier czy Henri de Saint-Simon opierały się na zasadach chrześcijańskich. Między innymi socjaliści chrześcijańscy uważają, że szereg postulatów tradycyjnie kojarzonych z ideologią lewicową – takich jak pacyfizm, sprawiedliwość społeczna, równość rasowa, prawa człowieka czy sprzeciw wobec kapitalizmu i nadmiernej koncentracji bogactwa – znajduje odzwierciedlenie w treściach biblijnych[119].

Niektórzy postrzegają pierwotne chrześcijaństwo, opisane w Dziejach Apostolskich, jako wczesną formę komunizmu i socjalizmu religijnego. Według tego poglądu komunizm był po prostu chrześcijaństwem w praktyce, a Jezus był pierwszym komunistą[120].

W XXI wieku chrześcijańska lewica funkcjonuje przede wszystkim w strukturach socjaldemokratycznych i progresywnych ruchach politycznych – szczególnie w Europie i Ameryce Łacińskiej. Przykładem jest International League of Religious Socialists (ILRS)[121], który opowiada się za interwencjonistycznym państwem opiekuńczym przy jednoczesnym zakorzenieniu w chrześcijańskiej tradycji moralnej[122].

W USA oraz Ameryce Łacińskiej rozwija się ewangeliczna lewica, łącząca ortodoksyjne przekonania teologiczne (inkarnacja, literalne Pismo Święte), z postulatami progresywnymi[123]. W USA przez wiele lat działał również Catholic Worker Movement, czyli ruch autonomicznych[124] wspólnot katolików i ich zwolenników założony przez Dorothy Day i Petera Maurina[125].

W kwestiach bioetycznych takie środowiska – mimo swojej lewicowej ekonomii – często zajmują konserwatywne stanowiska: opowiadają się za świętością życia, przeciwstawiają się aborcji i eutanazji[122].

W Polsce lewica chrześcijańska obecna była już pod koniec XVIII wieku, szczególnie w czasie i po insurekcji kościuszkowskiej w 1794[126]. Wśród polskich emigrantów działających w Wielkiej Brytanii, szczególnie w Portsmouth i na Jersey, powstały Gromady Ludu Polskiego – organizacje polityczne, które łączyły odwołania religijne z postulatem sprawiedliwości społecznej. Manifesty (m.in. Do ludu polskiego na rod zinnej ziemi) tych grup podkreślały chrześcijańskie zasady równości, braterstwa i wspólnoty majątkowej, postulując zniesienie nierówności społecznych i wspólne zarządzanie ziemią jako własnością Boga[127].

W okresie międzywojennym PPS z jednej strony domagała się świeckiego państwa i protestowała przeciwko konkordatowi, z drugiej jednak unikała jawnej walki z religią. Czołowi publicyści PPS, tacy jak Mieczysław Niedziałkowski, odcinali się od ateistycznego fanatyzmu, deklarując szacunek wobec przekonań religijnych obywateli. Podobnie Kazimierz Czapiński, który chociaż prezentował jawną postawę antyklerykalną, to przestrzegał przed walką z religią czy chrześcijaństwem jako takim[128]. Elementy lewicy chrześcijańskiej były obecne w działalności księży Stanisława Stojałowskiego (w początkowym okresie), Eugeniusza Okonia[129], Andrzeja Huszno[130] i Henryka Hlebowicza[131], później w stowarzyszeniach katolików świeckich w PRL (Stowarzyszenie „Pax”, Chrześcijańskie Stowarzyszenie Społeczne). Współcześnie do idei lewicy chrześcijańskiej nawiązuje środowisko skupione wokół pisma „Kontakt”[132] czy partia będąca kiedyś w koalicji rządzącej – Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej.

Islam

[edytuj | edytuj kod]

Lewica muzułmańska obejmuje różnorodne nurty łączące wartości sprawiedliwości społecznej, antyimperializmu i redystrybucji z inspirowaną islamem etyką polityczną i duchową. W Iranie kluczową postacią był Ali Szari’ati – socjolog i intelektualista, który integrował marksistowską analizę społeczno-ekonomiczną z ideami koranicznymi i sziycką tradycją, tworząc tzw. „islamski socjalizm” . Jego wizja „bezklasowej wspólnoty monoteistycznej” i koncepcja tauhid jako fundamentu jednoczenia marksizmu z islamem uczyniły z niego ikonę lewicy religijnej[133]

W XXI w. w Turcji działa m.in. organizacja Antykapitalistyczni Muzułmanie, która opowiada się za duchową formą socjalizmu[134], wierząc, że nauki Koranu i Mahometa są nie tylko zgodne z lewicowymi zasadami równości i redystrybucji, ale aktywnie je promują[135]. Natomiast w środowisku akademickim i publicystycznym rozwija się też szersza refleksja nad „lewacką” reinterpretacją islamu – w duchu myślicieli takich jak Hassan Hanafi, który proponuje między innymi „trzecią drogę” łączącą wartości islamskie i socjalistyczne[136][137][138][139].

Buddyzm

[edytuj | edytuj kod]

Socjalizm dhammiczny, myśli politycznej i społecznej opowiadający się za realizacją idei socjalistycznych na gruncie zasad buddyzmu. Zarówno buddyzm, jak i socjalizm dążą do przezwyciężenia cierpienia poprzez analizę jego warunków i eliminację podstawowych przyczyn – za pomocą praktyki. Oba systemy zakładają również konieczność przemiany świadomości jednostki – odpowiednio duchowej i politycznej – aby położyć kres ludzkiej alienacji i egoizmowi[140].

Do przedstawicieli lub zwolenników socjalizmu buddyjskiego zaliczani są m.in.: Buddhadasa[141], Bhimrao Ramji Ambedkar, Solomon Bandaranaike, Han Yong-un[142], Girō Senoo[143], U Nu, Uchiyama Gudō[144] oraz Norodom Sihanouk[145][146].

Buddhadasa ukuł termin „socjalizm dhammiczny”[141], który rozumiał jako naturalny stan rzeczy – istnienie wszystkich bytów w jednym, współzależnym systemie[147]. Z kolei Han Yong-un uważał, że równość stanowi jedną z podstawowych zasad buddyzmu[142]. W opublikowanym w 1931 wywiadzie deklarował chęć rozwinięcia idei buddyjskiego socjalizmu:

Ostatnio planuję pisać o socjalizmie buddyjskim. Tak jak istnieje socjalizm chrześcijański jako system idei w ramach chrześcijaństwa, tak samo powinien istnieć socjalizm buddyjski w ramach buddyzmu.

Buddhadasa, [142]

Tenzin Gjaco, czternasty Dalajlama Tybetu, w jednym z wystąpień stwierdził:

Spośród wszystkich współczesnych teorii ekonomicznych, system ekonomiczny marksizmu oparty jest na zasadach moralnych, podczas gdy kapitalizm skupia się jedynie na zysku i rentowności. [...] Upadek reżimu w byłym Związku Radzieckim nie był dla mnie porażką marksizmu, lecz porażką totalitaryzmu. Z tego powodu nadal uważam się za półmarksistę, półbuddy­stę.

Dalajlama XIV, [148]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
Informacje w projektach siostrzanych
 Cytaty w Wikicytatach
 Definicje słownikowe w Wikisłowniku

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b lewica, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-08-03].
  2. ↑ Norberto Bobbio, Prawica i lewica, Znak, 1996, ISBN 83-70065783.
  3. ↑ Terence Ball, Richard Bellamy (red.), The Cambridge History of Twentieth-Century Political Thought, Cambridge University Press, 2003, s. 614, ISBN 978-1-139-05360-0.
  4. ↑ a b T. Alexander Smith, Raymond Tatalovich, Cultures at war. Moral conflicts in western democracies, Peterborough, Ont.: Broadview Press, 2003, s. 30, ISBN 978-1-55111-334-0 [dostęp 2022-08-03] (ang.).
  5. ↑ Willie Thompson, The Left in History: Revolution and Reform in Twentieth-Century Politics, Pluto Press, 1997, ISBN 978-0745308913.
  6. ↑ a b Sposoby klasyfikacji partii politycznych [online], Ideologia.pl, 17 lutego 2017 [dostęp 2022-08-03] (pol.).
  7. ↑ Barry Clark, Political Economy: A Comparative Approach, Praeger, 1998, ISBN 978-0275958695.
  8. ↑ Maass i Zinn 2010 ↓, s. 164.
  9. ↑ Prawica. [w:] Portal Wiedzy [on-line]. portalwiedzy.onet.pl. [dostęp 2015-08-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-01)]. (pol.).
  10. ↑ Carlisle 2005 ↓, s. 693.
  11. ↑ Georges Duby, Robert Mandrou, Historia kultury francuskiej, wyd. I, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1965, s. 467–8.
  12. ↑ Mowat 1955 ↓, s. 577.
  13. ↑ Alan Maass, Howard Zinn, The Case for Socialism, Haymarket Books, 2010, ISBN 978-1608460731.
  14. ↑ Lucien van der Walt, Michael Schmidt, Black Flame: The Revolutionary Class Politics of Anarchism and Syndicalism, AK Press, 2009, s. 164, ISBN 978-1904859161.
  15. ↑ Jean François Revel, Last exit to Utopia. The survival of socialism in a post-Soviet era, New York: Encounter Books, 2009, s. 24, ISBN 978-1-59403-264-6 [dostęp 2022-08-03].
  16. ↑ Eric Neumayer, The environment, left-wing political orientation and ecological economics, „Ecological Economics”, 51 (3–4), 2004, s. 167–175, DOI: 10.1016/j.ecolecon.2004.06.006.
  17. ↑ Internet Archive, International encyclopedia of environmental politics, London ; New York: Routledge, 2002, ISBN 978-0-415-20285-5 [dostęp 2022-08-03].
  18. ↑ Green party to position itself as the real left of UK politics [online], the Guardian, 5 września 2014 [dostęp 2022-08-03] (ang.).
  19. ↑ N. Scott Arnold, Imposing values. An essay on liberalism and regulation, Oxford ; New York: Oxford University Press, 2009, s. 3, ISBN 978-0-19-537496-4 [dostęp 2022-08-03].
  20. ↑ Andrew Glyn (red.), Social Democracy in Neoliberal Times: The Left and Economic Policy since 1980, Oxford University Press, 2001, ISBN 978-0-19-169692-3.
  21. ↑ Maciej Drabiński, Anarchosyndykalizm w Europie Teoria i praktyka, Bractwo Trojka, 2014, ISBN 978-8393308286.
  22. ↑ Eric D. Beinhocker, Origin of Wealth, Harvard Business School Press, 1 czerwca 2006, ISBN 978-1-57851-777-0 [dostęp 2022-08-03].
  23. ↑ Tadeusz Kowalik, Spory wokół Nowej Trzeciej Drogi, Scholar, 2019, ISBN 978-83-88495-58-8.
  24. ↑ Michał Niebylski, Korelacje pomiędzy ideologią „trzeciej drogi” a redefinicją konfliktu w polskim życiu politycznym, „Refleksje”, 3, 2018, DOI: 10.14746/r.2011.3.04.
  25. ↑ a b The Neo-Marxian Schools [online], The New School., 16 kwietnia 2009 [dostęp 2022-08-03] [zarchiwizowane z adresu 2009-04-16] (ang.).
  26. ↑ a b c John H. Munro, Some Basic Principles of Marxian Economics [online], 2008 (ang.).
  27. ↑ Duncan K. Foley, Gérard Duménil, Marx’s Analysis of Capitalist Production [online], 2008 (ang.).
  28. ↑ Joseph A. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, ISBN 978-83-01-15974-0.
  29. ↑ Lumpenproletariat, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-08-03] (ang.).
  30. ↑ Jacek Uglik, Michała Bakunina filozofia negacji, Aletheia, 2007, ISBN 978-83-61182-08-5.
  31. ↑ Bakunin’s lumpenproletariat [online], The Anarchist Library [dostęp 2022-08-03] (ang.).
  32. ↑ Marxism Fails on the Farm [online], TIME, 6 lutego 2009 [dostęp 2022-08-03] [zarchiwizowane z adresu 2009-02-06] (ang.).
  33. ↑ Mao Zedong, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-08-03] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-03].
  34. ↑ a, I.1 Czy libertariański socjalizm to oksymoron? – Anarchizm [online], anarchizm.info [dostęp 2022-08-04] (pol.).
  35. ↑ Silva Mendes, Socialismo libertario ou Anarquismo, 1896 (hiszp.).
  36. ↑ Individual Liberty: Labor and its Pay [online], flag.blackened.net, 7 kwietnia 2005 [dostęp 2022-08-04] [zarchiwizowane z adresu 2005-04-07] (ang.).
  37. ↑ Charles Masquelier, Critical Theory and Libertarian Socialism: Realizing the Political Potential of Critical Social Theory, Bloomsbury Academic, 2015, ISBN 978-1501311017.
  38. ↑ Alex Prichard i inni red., Libertarian Socialism: Politics in Black and Red, PM Press, 2017, ISBN 978-1629633909.
  39. ↑ Roderick T. Long, Toward a Libertarian Theory of Class Social Philosophy and Policy, „Social Philosophy and Policy.”, 15 (2), 1998, s. 305, DOI: 10.1017/S0265052500002028 (ang.).
  40. ↑ David M. Hart i inni red., Social Class and State Power: Exploring an Alternative Radical Tradition, Palgrave Macmillan, 2018, ISBN 978-3319648934.
  41. ↑ Marta Majorek, Anarchizm 2.0. Ideologia i praktyka w dobie nowych mediów, Oficyna Wydawnicza AFM, 2017, ISBN 9788365208-651 (pol.).
  42. ↑ Gaston Leval, Libertarian socialism: a practical outline [online], theanarchistlibrary.org [dostęp 2022-08-04] (ang.).
  43. ↑ Globalization and the Left [online], Dissent Magazine [dostęp 2022-08-04].
  44. ↑ Leszek Gawor, Antyglobalizm, alterglobalizm i filozofia zrównoważonego rozwoju jako globalizacyjne alternatywy, „Problemy Ekorozwoju”, 1 (1), 2006, s. 41–48, ISSN 1895-6912 (pol.).
  45. ↑ William Doyle, The Oxford history of the French Revolution, Oxford University Press, 2002, s. 416, ISBN 978-0-19-925298-5 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  46. ↑ a b The government and politics of france, [w:] Andrew Knapp, Vincent Wright, The government and politics of France, London ; New York, NY : Routledge, 2006, ISBN 978-0-415-35732-6 [dostęp 2025-06-24].
  47. ↑ John M. MacKenzie (red.), European Empires and the People. Popular responses to imperialism in France, Britain, the Netherlands, Belgium, Germany and Italy, Manchester University Press, 2011, ISBN 978-0-7190-7994-8.
  48. ↑ Jules Ferry, Speech before the French National Assembly (1883), digfir-published.macmillanusa.com, 1883 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  49. ↑ Lecture 12 - French Imperialism (Guest Lecture by Charles Keith) [online], oyc.yale.edu [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  50. ↑ Raymond F. Betts, Assimilation and Association in French Colonial Theory 1890–1914 [online], ebin.pub, 30 sierpnia 2023 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  51. ↑ Michel Winock, Histoire de l'extrême droite en France, Seuil, 1993, ISBN 978-2020188968.
  52. ↑ a b Roman Szporluk, Communism and nationalism : Karl Marx versus Friedrich List, New York : Oxford University Press, 1991, ISBN 978-0-19-505103-2 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  53. ↑ Karol Marks i Fryderyk Engels, Manifest Partii Komunistycznej [online], filozofia.uw.edu.pl, 2007 [dostęp 2025-06-24] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-27] (pol.).
  54. ↑ a b Karol Marks, Fryderyk Engels, W obronie Polski, marxists.org, 1875 [dostęp 2025-06-24] (pol.).
  55. ↑ a b Karol Marks, Fryderyk Engels, Dwa przemówienia w sprawie polskiej, marxists.org, 1848 [dostęp 2025-06-24] (pol.).
  56. ↑ a b Lilla Barbara Paszkiewicz, Karol Marks i marksizm w refleksjach Adama Ciołkosza — emigracyjnego socjalisty demokratycznego, „Wrocławskie Studia Politologiczne”, 25, 2018, s. 180–194, DOI: 10.19195/1643-0328.25.12, ISSN 2957-2444 [dostęp 2025-06-24] (pol.).
  57. ↑ Igor Rakowski-Kłos: Marks na przemiał. Producent „odzieży patriotycznej” na bakier z historią Polski. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2017-04-14. [dostęp 2017-04-14]. (pol.).
  58. ↑ Igor Rakowski-Kłos: Marks na przemiał. Producent „odzieży patriotycznej” na bakier z historią Polski. [w:] Gazeta Wyborcza [on-line]. Agora SA, 2017-04-14. [dostęp 2017-04-14]. (pol.).
  59. ↑ John Solomos, Les Back, Marxism, Racism, and Ethnicity, „American Behavioral Scientist”, 38 (3), 1995, s. 407–420, DOI: 10.1177/0002764295038003004, ISSN 0002-7642 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  60. ↑ V.I. Lenin, Anti-Jewish Pogroms, marxists.org, 1919 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  61. ↑ Daniel Baryon, The State is Counter-Revolutionary [online], theanarchistlibrary.org, 2020 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  62. ↑ Michael Bensley, Socialism in One Country: A Study of Pragmatism and Ideology in the Soviet 1920s [online], kar.kent.ac.uk, 2014 (ang.).
  63. ↑ "Socialism in One Country" [online], Socialist Alternative [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  64. ↑ Isaac Deutscher, Deutscher on Maoism, marxists.org, 1964 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  65. ↑ Fabio Wolkenstein, The social democratic case against the EU, „Journal of European Public Policy”, 27 (9), 2020, s. 1349–1367, DOI: 10.1080/13501763.2020.1753229, ISSN 1350-1763 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  66. ↑ Neil Warner, The Idea of “Social Europe” Became an Alibi for the European Union’s Neoliberal Turn [online], jacobin.com, 2023 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  67. ↑ Daphne Halikiopoulou, Kyriaki Nanou, Sofia Vasilopoulou, The paradox of nationalism: The common denominator of radical right and radical left euroscepticism, „European Journal of Political Research”, 51 (4), 2012, s. 504–539, DOI: 10.1111/j.1475-6765.2011.02050.x, ISSN 1475-6765 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  68. ↑ Jan C. Jansen, JüRgen Osterhammel, Jeremiah Riemer, Decolonization: A Short History, Princeton University Press, 2017, ISBN 978-0-691-19276-5 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  69. ↑ Kwame Nkrumah, African Socialism Revisited, marxists.org, 1967 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  70. ↑ Nighat Farid, Tanveer Anjum, Aisha Farid, Islamic Socialism and Communist Socialism: A Review of Comparative Analytical Studies, „Global Sociological Review”, 9 (3), 2024, s. 35–44, DOI: 10.31703/gsr.2024(IX-III).04, ISSN 2708-3586 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  71. ↑ Abdullah Öcalan, Demokratyczny konfederalizm [online], pl.anarchistlibraries.net, 2011 [dostęp 2025-06-24] (pol.).
  72. ↑ Sebastian Słowiński, Meksykańscy zapatyści z anarchistycznym posłaniem przybyli do Polski [online], wyborcza.pl, 2021 [dostęp 2025-06-24] (pol.).
  73. ↑ About – Abahlali baseMjondolo [online] [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  74. ↑ Dipak K. Gupta, The Naxalites and the Maoist Movement in India: Birth, Demise, and Reincarnation, „Democracy and Security”, 3 (2), 2007, s. 157–188, ISSN 1741-9166 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  75. ↑ Samir Amin, Russell Moore, James Membrez, Eurocentrism, NYU Press, 2009, ISBN 978-0-85345-785-5 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  76. ↑ Pankaj Mishra, Frantz Fanon’s Enduring Legacy, „The New Yorker”, 29 listopada 2021, ISSN 0028-792X [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  77. ↑ Blair Taylor, Ruthless Critique or Selective Apologia? The Postcolonial Left in Theory and Practice, „Amerikastudien / American Studies”, 62 (4), 2017, s. 649–661, ISSN 0340-2827 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  78. ↑ Julius Gavroche, When rebellion is child’s play: John Holloway on the zapatistas [online], Autonomies, 14 kwietnia 2019 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  79. ↑ Nigel C. Gibson, Abahlali baseMjondolo and the politics of space [online], Pambazuka News, 2009 [dostęp 2025-06-24] (ang.).
  80. ↑ a b c Oskar Ludwiczak, Lewicowość a patriotyzm [online], nowyobywatel.pl, 11 lipca 2022 [dostęp 2025-06-24] (pol.).
  81. ↑ a b c 125 lat temu powstała Polska Partia Socjalistyczna [online], dzieje.pl [dostęp 2025-06-24].
  82. ↑ a b Prof. T. Nałęcz: Dokument z Paryża dał początek polskiemu socjalizmowi niepodległościowemu [online], dzieje.pl [dostęp 2025-06-24].
  83. ↑ a b Tomasz Panfil, „Wojsko niepodległości” PPS-u [online], przystanekhistoria.pl, 2020 [dostęp 2025-06-24] [zarchiwizowane z adresu 2024-07-12] (pol.).
  84. ↑ Zjazd założycielski Polskiej Partii Socjalistycznej, muzhp.pl, 1894 [dostęp 2025-06-24] (pol.).
  85. ↑ Tomasz Daszyński, Bolesław Limanowski – ojciec polskiego socjalizmu [online], Daszynski2018, 11 lipca 2024 [dostęp 2025-06-24] (pol.).
  86. ↑ Maciej Żuczkowski, Socjaliści polscy w „wojnie o całe jutro świata” [online], przystanekhistoria.pl, 2019 (pol.).
  87. ↑ Historia, która łączy. Manifest dla polityki historycznej [online], Partia Razem [dostęp 2025-07-24] (pol.).
  88. ↑ 150 rocznica narodzin Ignacego Daszyńskiego [online], Partia Razem [dostęp 2025-07-24] (pol.).
  89. ↑ Adam Drygalski, Zandberg: Polska jest dla wszystkich [online], wydarzenia.interia.pl, 10 listopada 2016 [dostęp 2025-07-24] (pol.).
  90. ↑ Prawica nie zagarnie lewicowej polityki historycznej! [online], Partia Razem [dostęp 2025-07-24].
  91. ↑ Thomas Paine National Historical Association [online], thomaspaine.org [dostęp 2025-07-24] [zarchiwizowane z adresu 2022-05-27] (ang.).
  92. ↑ a b John Bellamy Foster, Marx’s Ecology: Materialism and Nature [online], Monthly Review, 29 lutego 1996 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  93. ↑ P. Burkett, Marx and Nature: A Red and Green Perspective, Palgrave Macmillan, 14 lutego 1999, ISBN 978-0-312-29965-1 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  94. ↑ WILLIAM MORRIS: THE FIRST GREEN SOCIALIST" [online], leonora.fortunecity.co.uk [dostęp 2025-07-24] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-13] (ang.).
  95. ↑ Jason W. Moore, Capitalism as World-Ecology: Braudel and Marx on Environmental History, „Organization & Environment”, 16 (4), 2003, s. 514–517, DOI: 10.1177/1086026603259091, ISSN 1086-0266 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  96. ↑ Karol Marks, III tom „Kapitału” [online], Centrum Badań i Studiów Marksistowskich, 6 kwietnia 2014 [dostęp 2025-07-24] (pol.).
  97. ↑ Marx and ecology [online], socialistworker.co.uk, 2007 [dostęp 2025-07-24] [zarchiwizowane z adresu 2010-03-26] (ang.).
  98. ↑ Arran Gare, Soviet Environmentalism: The Path Not Taken [online], philarchive.org, 1993 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  99. ↑ Joel Kovel, The enemy of nature: the end of capitalism or the end of the world, „Futures”, 2016, DOI: 10.1016/S0016-3287(03)00154-X [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  100. ↑ Arran Gare, The Environmental Record of the Soviet Union, „Capitalism Nature Socialism”, 13 (3), 2002, s. 52–72, DOI: 10.1080/10455750208565489, ISSN 1045-5752 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  101. ↑ Judith Shapiro, Mao's War against Nature: Politics and the Environment in Revolutionary China, Studies in Environment and History, Cambridge: Cambridge University Press, 2001, DOI: 10.1017/CBO9780511512063, ISBN 978-0-521-78150-3 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  102. ↑ Meredith Burgmann, Green bans, red union: environmental activism and the New South Wales Builders Labourers' Federation [online], catalogue.nla.gov.au, 1998 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  103. ↑ Peter North, Book review: Wall, D. 2005: Babylon and beyond: the economics of anti-capitalist, anti-globalist and radical green movements., „Progress in Human Geography”, 32 (5), 2008, s. 733–734, DOI: 10.1177/03091325080320050608, ISSN 0309-1325 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  104. ↑ Barry Commoner, The closing circle; nature, man, and technology, New York, Knopf, 1971, ISBN 978-0-394-42350-0 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  105. ↑ Sanra Ritten, Poor Bear Burden of Industrialisation [online], blacksmithinstitute.org, 2007 [dostęp 2025-07-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-03] (ang.).
  106. ↑ Green Left [online], gptu.net [dostęp 2025-07-24] [zarchiwizowane z adresu 2009-03-11] (ang.).
  107. ↑ President Evo Morales. [dostęp 2025-07-24].
  108. ↑ Noam Chomsky, Profit Over People: Neoliberalism and Global Order, Seven Stories Press, 8 grudnia 1998, ISBN 978-1-888363-82-1 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  109. ↑ James Hansen, How to Solve the Climate Problem [online], thenation.com [dostęp 2025-07-24] [zarchiwizowane z adresu 2011-01-09] (ang.).
  110. ↑ Raj Patel, The Nation: We Have Yet to See The Biggest Costs of the BP Spill – Raj Patel [online], rajpatel.org, 6 sierpnia 2010 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  111. ↑ Naomi Klein- Climate Debt (Part 1) | Ghostarchive [online], ghostarchive.org, 2010 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  112. ↑ The Yes Men Fix the World [online], scrutinyhooligans.us [dostęp 2025-07-24] [zarchiwizowane z adresu 2011-07-27] (ang.).
  113. ↑ Kucinich responds to BP Oil Spill [online], ghostarchive.org, 2010 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  114. ↑ Rudd's carbon trading — locking in disaster [online], greenleft.org.au, 2009 [dostęp 2025-07-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-20] (ang.).
  115. ↑ James Supple, Carbon tax not the solution we need on climate [online], Solidarity Online, 10 marca 2010 [dostęp 2025-07-24] (ang.).
  116. ↑ Simon Butler, James Hansen and climate solutions [online], greenleft.org.au, 2010 [dostęp 2025-07-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-19] (ang.).
  117. ↑ Karol Marks, Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa, marxists.org, 1844 [dostęp 2025-06-25] (pol.).
  118. ↑ Michael Burleigh, Sacred Causes: The Clash of Religion and Politics, from the Great War to the War on Terror, Harper Perennial, 2008, s. 41-43, ISBN 978-0060580964.
  119. ↑ David Van Biema, Jeff Chu, Does God Want You To Be Rich? [online], time.com, 2006 [dostęp 2025-06-25] [zarchiwizowane z adresu 2007-01-12] (ang.).
  120. ↑ Leslie Houlden, Antone Minard, Jesus in History, Legend, Scripture, and Tradition: A World Encyclopedia, ABC-CLIO, 2015, s. 357, ISBN 978-1610698030.
  121. ↑ About ILRS – International League of Religious Socialists [online], ilrs.net [dostęp 2025-06-25] (ang.).
  122. ↑ a b Thia Cooper, Race, Class, and Abortion: How Liberation Theology Enhances the Demand for Reproductive Justice, „Feminist Theology”, 24 (3), 2016, s. 226–244, DOI: 10.1177/0966735015627970, ISSN 0966-7350 [dostęp 2025-06-25] (ang.).
  123. ↑ David R. Swartz, Moral Minority, 31 grudnia 2012, DOI: 10.9783/9780812207682 [dostęp 2025-06-25].
  124. ↑ Robert Waldrop, About the Oscar Romero Catholic Worker Community... [online], justpeace.org [dostęp 2021-03-20] [zarchiwizowane z adresu 2019-07-19] (ang.).
  125. ↑ Catholic Worker Movement, „The Catholic Worker”, www.catholicworker.org, 2019 [dostęp 2021-03-20] [zarchiwizowane z adresu 2021-03-20] (ang.).
  126. ↑ Piotr Kuligowski, Sword of Christ. Christian inspirations of Polish socialism before the January Uprising, „Journal of Education Culture and Society”, 3 (1), 2012, s. 115–126, DOI: 10.15503/jecs20121.115.126, ISSN 2081-1640 [dostęp 2025-06-10] (ang.).
  127. ↑ Piotr Kuligowski, Sword of Christ. Christian inspirations of Polish socialism before the January Uprising, „Journal of Education Culture and Society”, 3 (1), 2012, s. 115–126, DOI: 10.15503/jecs20121.115.126, ISSN 2081-1640 [dostęp 2025-06-10] (ang.).
  128. ↑ Kazimierz Czapiński, Socjalizm a religia. Rzym czy Polska? Tomasz Murczenko (red.), Rwetes, 2021.
  129. ↑ Arkadiusz Kołodziejczyk, Ruch ludowy a Kościół rzymskokatolicki w latach II Rzeczypospolitej. Warszawa 2002, s. 186.
  130. ↑ Rafał Łętocha, Prorok z Zagłębia. Mesjanizm i socjalizm ks. Andrzeja Huszny [online], lewicowo.pl [dostęp 2025-06-11] (pol.).
  131. ↑ „Święty bolszewik”. Ksiądz Henryk Hlebowicz (1904–1941) [online], ipn.gov.pl, 2025 (pol.).
  132. ↑ O nas [online], magazynkontakt.pl [dostęp 2025-06-25] (pol.).
  133. ↑ Abed Kanaaneh, Ali Shariati: Islamizing Socialism and Socializing Islam, ResearchGate, DOI: 10.25071/1913-9632.39532 [dostęp 2025-06-25] [zarchiwizowane z adresu 2023-11-12] (ang.).
  134. ↑ Antikapitalist Müslümanlar Manifestosu [online], Antikapitalist Muslumanlar, 4 marca 2016 [dostęp 2023-04-07] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04] (tur.).
  135. ↑ Antikapitalist Müslümanlar: Hem muhafazakar hem de sol kesim kendisini sorgulamalı [online], T24, 18 lipca 2021 [dostęp 2023-04-07] [zarchiwizowane z adresu 2021-07-18] (tur.).
  136. ↑ Mohammed Hashas, The Arab Possible State: From al-Tahtawi to al-Jabri, Zaid Eyadat, Francesca M. Corrao, Mohammed Hashas (red.), New York: Palgrave Macmillan US, 2018, s. 271–302, DOI: 10.1057/978-1-137-59760-1_14, ISBN 978-1-137-59760-1 [dostęp 2025-06-25] (ang.).
  137. ↑ Şerif Mardin, Cultural Transitions in the Middle East, BRILL, 1994, s. 88, ISBN 978-90-04-09873-2 [dostęp 2025-06-25] (ang.).
  138. ↑ Hassan Hanafi, the Islamic Left [online], Reset DOC [dostęp 2025-06-25] (ang.).
  139. ↑ Muhammad Syafi'ul Fajar, Ahmad Nurcholis, Intan Sari Dewi, ISLAMIC LEFTISM AND THE CRITIQUE OF MODERNISM: AN ANALYSIS OF HASSAN HANAFI'S THOUGHT IN A POSTMODERN FRAMEWORK, „PROCEEDING INTERNATIONAL CONFERENCE ON ISLAM, LAW, AND SOCIETY”, 4 (1), 25 lutego 2025, ISSN 2985-7392 [dostęp 2025-06-25] (ang.).
  140. ↑ James Shields, Liberation as Revolutionary Praxis: Rethinking Buddhism Materialism, „Journal of Buddhist Ethics, Special 20th Anniversary Issue”, 20, 1 września 2013, s. 461–499 [dostęp 2025-06-25].
  141. ↑ a b What is Dhammic Socialism? [online], suanmokkh.org [dostęp 2025-06-25] [zarchiwizowane z adresu 2006-02-13] (ang.).
  142. ↑ a b c Vladimir Tikhonov, Han Yongun's Buddhist Socialism in the 1920s-1930s, „International Journal of Buddhist Thought and Culture”, 6, luty 2006, s. 207–228, ISSN 1598-7914 [dostęp 2025-06-25] (kor.).
  143. ↑ James Mark Shields, A Blueprint for Buddhist Revolution [online], nirc.nanzan-u.ac.jp [dostęp 2025-06-25] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-19] (ang.).
  144. ↑ Zen Anarchism: The Egalitarian Dharma of Uchiyama Gudo [online], UH Press, 24 czerwca 2020 [dostęp 2025-06-25] (ang.).
  145. ↑ Cambodia Under the Khmer Rouge [online], sjsu.edu [dostęp 2025-06-25] (ang.).
  146. ↑ Roger Kershaw, Monarchy in South East Asia: The Faces of Tradition in Transition, Taylor & Francis, 4 stycznia 2002, ISBN 978-0-203-18784-5 [dostęp 2025-06-25] (ang.).
  147. ↑ Tavivat Puntarigvivat, Buddhadāsa bhikkhu and dhammic socialism [online], das-buddhistische-haus.de [dostęp 2025-06-25] (ang.).
  148. ↑ Dalai Lama Answers Questions on Various Topics [online], hhdl.dharmakara.net [dostęp 2025-06-25] (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • John Barry: International Encyclopedia of Environmental Politics. Taylor & Francis, 2002. ISBN 978-0415202855. Cytat: All surveys confirm that environmental concern is associated with green voting...[I]n subsequent European elections, green voters have tended to be more left-leaning...the party is capable of motivating its core supporters as well as other environmentally minded voters of predominantly left-wing persuasion....
  • Rodney P. Carlisle: Encyclopedia of politics: the left and the right. T. cz.2. University of Michigan, 2005. ISBN 1-4129-0409-9.
  • Alan Maass, Howard Zinn: The Case for Socialism. Haymarket Books, 2010. ISBN 978-1608460731.
  • Charles Loch Mowat: Britain Between the Wars: 1918–1940. 1955.
  • Eric Neumayer. The environment, left-wing political orientation, and ecological economics. „Ecological Economics”, 2004. 
  • Michael Schmidt, Lucien Van der Walt: Black Flame: The Revolutionary Class Politics of Anarchism and Syndicalism. Counter-Power 1. AK Press, 2009. ISBN 978-1-904859-16-1.
Oś polityczna