Józef Mańczak

Józef Mańczak

Józef Mańczak, kpt. pilot
kapitan pilot
Data i miejsce urodzenia	19 marca 1896 Poznań, Cesarstwo Niemieckie
Data i miejsce śmierci	23–24 kwietnia 1940 Katyń, ZSRR
Przebieg służby
Lata służby	1914–1940
Siły zbrojne	Armia Cesarstwa Niemieckiego Wojsko Polskie
Formacja	Luftstreitkräfte Armia Wielkopolska Lotnictwo Wojska Polskiego
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa powstanie wielkopolskie wojna polsko-bolszewicka II wojna światowa: kampania wrześniowa
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Józef Mańczak (ur. 19 marca 1896 w Poznaniu, zm. 23–24 kwietnia 1940 w Katyniu) – polski lotnik wojskowy, kapitan pilot rezerwy Wojska Polskiego, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej i kampanii wrześniowej 1939 roku, ofiara zbrodni katyńskiej^[1].

Urodził się 19 marca 1896 roku w Poznaniu^[2], w rodzinie Stanisława^[3] i Marii z domu Hodern^[4]. 10 sierpnia 1914 roku ukończył Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu^[4]. Jako mieszkaniec Poznania i poddany cesarza Wilhelma II, krótko przed wybuchem I wojny światowej, zgłosił się na ochotnika do armii pruskiej^[4]. Najpierw trafił do jednostki balonów na uwięzi w Poznaniu, a następnie we wrześniu 1914 roku został przeniesiony do poznańskiego Generalkommando V. Armee-Korps, gdzie został tłumaczem^[4]. Uczęszczał do szkoły lotniczej w Darmstadt^[5]. Walczył jako pilot myśliwski na froncie wschodnim i zachodnim. Latał w eskadrze słynnego „Czerwonego Barona” – Manfreda von Richthofena^[6]. Jego kolegą w jednostce lotniczej był znany niemiecki as myśliwski – Ernst Udet^[6]. Józef Mańczak mimo zdanych egzaminów oficerskich nie został awansowany na pierwszy stopień oficerski, a powodem były z pewnością polskie pochodzenie i patriotyczne poglądy. Po abdykacji cesarza Wilhelma II zbiegł z armii niemieckiej i wrócił do Poznania.

Wstąpił do Rady Żołnierskiej i Robotniczej i wraz z innymi Polakami opracowywał plany zdobycia niemieckich koszar i innych obiektów wojskowych. Brał czynny udział w powstaniu wielkopolskim m.in. przy rozbrajaniu niemieckich oddziałów na poznańskim dworcu kolejowym i w zdobywaniu koszar. Po zdobyciu przez powstańców lotniska niemieckiego na Ławicy, sformowano na bazie przejętych tam samolotów polską kompanię lotniczą, a Józef Mańczak został jej dowódcą. ^[4]

Awansowany na stopień podporucznika, brał udział jako dowódca 14 Eskadry Wywiadowczej w wojnie polsko-bolszewickiej, aż do zawarcia rozejmu. Zdał dowództwo w marcu 1921 roku po reorganizacji eskadry i służył dalej w 3 Pułku Lotniczym w Poznaniu^[7]. W lutym 1921 mianowano go na stopień porucznika, a w 1922 – kapitana^[8]. Był dowódcą 13 Eskadry Myśliwskiej (1924), 32 Eskadry Lotniczej (1925), pełnił kilkakrotnie obowiązki dowódcy dywizjonu^[8].

Józef Mańczak został przeniesiony w nieustalonym czasie między 1930 a 1933 rokiem, jako kapitan pilot do rezerwy z powodu choroby serca^[9]. Po opuszczaniu wojska zajmował się handlem^[5][10]. Przez kilka lat prowadził następnie w Poznaniu kino „Stylowe”^[7] (obecnie kino Bałtyk)^[6]. W 1930 roku zagrał w najdroższym filmie dwudziestolecia międzywojennego – batalistycznej „Gwiaździstej eskadrze” w reżyserii Leonarda Buczkowskiego^[6].

W sierpniu 1939 roku ponownie zmobilizowany, otrzymał przydział do Bazy Lotniczej nr 3^[7][5]. Podczas kampanii wrześniowej, 10 września objął dowództwo kompanii lotniskowej Bazy Lotniczej nr 3^[7]. Ewakuowany na południowy wschód w kierunku Rumunii^[5]. 17 września, po agresji ZSRR na Polskę, został wraz z oddziałem rozbrojony i w Zwiniaczach^[11] koło Tarnopola^[7] dostał się do niewoli sowieckiej^[5]. Przewieziono go do obozu przejściowego w Szepetówce^[6], a ostatecznie został osadzony w obozie jenieckim w Kozielsku^[7]. 22 kwietnia 1940 roku przekazany do dyspozycji naczelnika Zarządu NKWD Obwodu Smoleńskiego^[5] – lista wywózkowa 040/3 z 20 kwietnia 1940 roku^[5][10] pozycja nr 78, teczka nr 1707^[11]. Został zamordowany między 23 a 24 kwietnia 1940 roku w lesie katyńskim^[5] przez funkcjonariuszy Obwodowego Zarządu NKWD w Smoleńsku oraz pracowników NKWD przybyłych z Moskwy na mocy decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 roku. Ofiary tej zbrodni grzebano w bezimiennych mogiłach zbiorowych, gdzie od 28 lipca 2000 roku mieści się oficjalnie Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu^[12][13]. W miejscu tym prowadzone były ekshumacje i prace archeologiczne^[14][15]. Zidentyfikowany podczas ekshumacji nadzorowanych przez Niemców^[16] w 1943 roku pod numerem 914^{[17][5][18][10]} – dosł. opisany jako Mańczak Josef (raport dzienny z 4 maja 1943 roku)^[19]. Przy jego szczątkach znaleziono: rozliczenie z poborów, część dowodu osobistego na nazwisko Mańczak Ewa^[20] urodzona w Poznaniu, odznakę pilota oraz zegarek zniszczony na rękę bez werku^[21]. Figuruje na liście Komisji Technicznej PCK pod numerem 0914^[21] wskazany jako Manczak Jósef.

Po powrocie z wojny do Poznania, 15 stycznia 1923 roku^[6] ożenił się z Ewą Greiser^[10] – córką kupca Franciszka Greisera i Marii z domu Kwiatkowskiej^[6], śpiewaczką Opery Poznańskiej (bliską krewną pochodzącego ze Środy Wielkopolskiej późniejszego namiestnika Kraju Warty Arthura Greisera)^[7]. Jak wspominał syn Ewy i Józefa Mańczaków – Andrzej, jego matka uważała się za Polkę i odrzuciła oferowane jej osobiście przez Arthura Greisera w czasie okupacji niemieckie obywatelstwo. W 1929 roku urodził im się syn Andrzej, prawdopodobnie jeszcze mieli córkę^[7].

• Krzyż Walecznych (dwukrotnie)^[7][10]
• Medal Niepodległości (16 marca 1933)^[22][7]
• Srebrny Krzyż Zasługi (24 grudnia 1928)^[23][7]
• Krzyż Waleczności Armii gen. Bułak-Bałachowicza^[7]
• Polowa Odznaka Pilota^[7]

5 października 2007 roku został mianowany pośmiertnie przez Ministra Obrony Narodowej Aleksandra Szczygłę na stopień majora^[24]. Awans został ogłoszony 9 listopada 2007^[25] roku w Warszawie, w trakcie uroczystości „Katyń Pamiętamy – Uczcijmy Pamięć Bohaterów”^[26].

W ramach akcji „Katyń... pamiętamy” / „Katyń... Ocalić od zapomnienia”, w 2012 roku w Parku im. Ignacego Paderewskiego w Toronto–Etobicoke został zasadzony Dąb Pamięci honorujący Józefa Mańczaka^[27].

• jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)
• obozy NKWD dla jeńców polskich
• ofiary zbrodni katyńskiej – zamordowani w Katyniu

• Leszek Adamczewski, Sławomir Kmiecik: Zwycięzcy. Bohaterowie Powstania Wielkopolskiego 1918–1919 we wspomnieniach swoich bliskich, Polskapresse sp. z o.o. Oddział Prasa Poznańska, Poznań 2008, ISBN 978-83-88965-77-7, s. 66–67.
• Robert Kulczyński. Niepokorny dowódca cz. 2. „Aeroplan”. 4/2016 (121), s. 30–36, 2016. Warszawa: Agencja Lotnicza Altair. ISSN 1232-8839. 
• Ogrody Wspomnień - Józef Mańczak
• Убиты в Катыни. Księga pamięci polskich jeńców wojennych – więźniów Kozielskiego Obozu NKWD rozstrzelanych decyzją Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 roku. Лариса Еремина (red.). Moskwa: Stowarzyszenie Memoriał, 2015. ISBN 978-5-78700-123-5.
• Jan Kiński, Helena Malanowska, Urszula Olech, Wacław Ryżewski, Janina Snitko-Rzeszut, Teresa Żach: Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Marek Tarczyński (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2000. ISBN 83-905590-7-2.