Domaradz (województwo podkarpackie)
wieś | |||
Zabytkowy kościół drewniany | |||
Państwo | Polska | ||
---|---|---|---|
Województwo | |||
Powiat | brzozowski | ||
Gmina | Domaradz | ||
Wysokość | 258-473 m n.p.m. | ||
Liczba ludności (31.12.2022) | 3049[2] | ||
Strefa numeracyjna | 13 | ||
Kod pocztowy | 36-230[3] | ||
Tablice rejestracyjne | RBR | ||
SIMC | 0348507[4] | ||
Położenie na mapie gminy Domaradz | |||
Położenie na mapie Polski | |||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |||
Położenie na mapie powiatu brzozowskiego | |||
49°47′18″N 21°56′41″E/49,788333 21,944722[1] | |||
| |||
Strona internetowa |
Domaradz – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie brzozowskim, w gminie Domaradz[4][5].
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Domaradz. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.
Na przełomie XVI i XVII wieku położona była w ziemi sanockiej województwa ruskiego[6]. Wieś klucza brzozowskiego biskupów przemyskich[7].
Miejscowość jest siedzibą gminy Domaradz, dekanatu Domaradz i rzymskokatolickiej parafii św. Mikołaja.
Części wsi
SIMC | Nazwa | Rodzajj |
---|---|---|
0348513 | Budzisz | część wsi |
0348520 | Debrza | część wsi |
0348536 | Góra | część wsi |
0348542 | Jasna Góra | część wsi |
0348559 | Krzywa | część wsi |
0348565 | Miasteczko | część wsi |
0348571 | Obszar | część wsi |
0348588 | Pańska Góra | część wsi |
0348594 | Pilchówka | część wsi |
0348602 | Płosina | część wsi |
0348619 | Podhyb | część wsi |
0348625 | Podlas | część wsi |
0348631 | Poręby | przysiółek |
0348648 | Role | część wsi |
0348654 | Rynki | część wsi |
0348660 | Wanicówka | część wsi |
0348677 | Zakarczma | część wsi |
0348683 | Zakościół | część wsi |
0348690 | Zatyle | część wsi |
Historia
Domaradz leży na Pogórzu Dynowskim w łuku rzeki Stobnicy w jej dolnym biegu pomiędzy Brzozowem a Strzyżowem. Przez to kolano Stobnicy przebiegała przecinając teren wsi ustalona w toku walk międzypaństwowych w XI–XIII wieku granica Polski i Rusi, utrwalona następnie w podziale administracyjnym Rzeczypospolitej Obojga Narodów jako granica województw sandomierskiego i ruskiego aż do zaboru przez Austrię w 1772. Położona na wschód (w rejonie Domaradza na południowy wschód) od tej linii ziemia sanocka jako część księstwa halicko-wołyńskiego została opanowana zbrojnie przez Kazimierza Wielkiego w 1341 i wcielona do państwa polskiego przez Jadwigę Andegaweńską w 1387. Początkowo była zarządzana w odrębny sposób przez starostę sanockiego (do ok. 1352–1359), następnie przez wojewodę z ramienia starosty ruskiego[8]. Za panowania Ludwika Węgierskiego Ruś Czerwona dostała się pod administrację królestwa Węgier. W latach 1372–1378 starostą ruskim był Władysław Opolczyk, a po nim Jan z Kapoli (1379–1383), Emeryk Bebek (1383–1385) i Andrzej Schona (1386)[9].
Od wczesnego średniowiecza do drugiej połowy XIV w. Pogórze Strzyżowskie i Dynowskie pozostawało z wyjątkiem doliny Sanu niezaludnione[10][11]. Według niepotwierdzonych informacji wieś była wzmiankowana w 1349[potrzebny przypis]. Akt lokacyjny Domaradza na prawie niemieckim z 26 lipca 1359 (pod nazwą niem. Domaretz) jest falsyfikatem, przypuszczalnie XV-wiecznym[12][13]. Niemniej do lokacji musiało dojść w tym okresie, a pierwsze wzmianki o wsi dowodzą jej dwudzielnego charakteru, być może związanego z dawniejszą granicą.
3 kwietnia 1384 należący do ziemi sanockiej Domaradz (Wyżny) przeszedł z domeny królewskiej nadaniem Marii, króla Węgier od 1382, w ręce biskupa przemyskiego Eryka z Winsen (1379–1391, mianowany 1377), wraz z Brzozowem, Cergową, Równem oraz położnym w ziemi przemyskiej Radymnem jako pierwsze uposażenie ziemskie utworzonej po podboju kazimierzowskim diecezji. Inny Domaradz (Niżny, zwany w 1465 Zakobylem, między 1581 a XVIII w. przyłączony do Lutczy jako jej przysiółek Kobyle) w ziemi sandomierskiej za potokiem Zakobyle należał wraz z Lutczą do dóbr rycerza Czadora z Potoka w 1390, kiedy obie wsie zostały za zgodą Władysława Jagiełły przeniesione z prawa polskiego na niemieckie[14]. W 1425 biskup przemyski Janusz z Lubienia lokował na prawie niemieckim w swojej części wsi Nowy Domaradz, połączony ze Starym w 1482[15].
Istnienie parafii w Domaradzu Wyżnym (Starym) potwierdza akt lokacyjny z 1425[16]. Domaradz Niżny należał do parafii w Lutczy[17], założonej przez właścicieli Domaradzkich z rodu Gryfitów przed 24 stycznia 1442[potrzebny przypis].
W 1589 Domaradz wspomniany jako posiadłość biskupów przemyskich.
W 1624 roku miejscowość zniszczona w czasie napadów Tatarów. W 1656 roku Król Jan Kazimierz przejeżdżał tędy z Krosna z orszakiem w kierunku do Łańcuta. W 1657 roku był najazd wojsk węgierskich. 25 czerwca 1945 roku oddział NSZ AK stoczył potyczkę z siłami sowieckimi koło Domaradza.
W Domaradzu urodził się Juliusz Kallay (1809–1863) – organizator Gwardii Narodowej, Przewodniczący Rady Narodowej, powstaniec, filozof, lekarz i działacz społeczny.
Osiadły w Domaradzu Benedykt Gajewski stworzył publikacje pt. Dawny obrzęd weselny w Domaradzu (Rocznik Sanocki 1963), Domaradz. Szkice i materiały (Rocznik Sanocki 1971), Domaradz. Wieś nad Stobnicą (1997).
Zabytki
Miejscowość leży na Szlaku Architektury Drewnianej województwa podkarpackiego ze względu na zabytkowy drewniany kościół pod wezwaniem św. Mikołaja wzniesiony około roku 1485[18]. Świątynia należy do najstarszych drewnianych kościołów w Polsce. W kościele jest barokowy ołtarz boczny z 1632 roku, chrzcielnica z początku XVI wieku, dzwon gotycki z 1524 roku.
Kościół był wzmiankowany - w fundacji Kaspara, który w roku 1510 złożył podpis z okazji fundacji kościoła parafialnego w Hoczwi. W okresie późniejszym kościół był wielokrotnie remontowany i przekształcany: m.in. w XVII w. dobudowano wieżę. Znaczącej przebudowie uległ w 1878 roku (m.in. przedłużono nawę, zlikwidowano zaskrzynienia, wnętrze korpusu podzielono na trzy nawy). W 1887 roku kościół ozdobiono polichromią. W 1906 r. wzniesiono wieżyczkę na sygnaturkę oraz dobudowano kruchty. W 1936 roku wzniesiono dzwonnicę na miejscu wcześniejszej[18]. Odnowiony w 2019 roku.
Nieopodal, na południe od Domaradza, góra Chyb (405 m n.p.m.)[19][20].
Transport
- 19E371 Droga krajowa nr 19 (E371): granica państwa – Kuźnica – Białystok – Lublin – Rzeszów – Barwinek – granica państwa
- 884 Droga wojewódzka nr 884: Przemyśl – Domaradz
- 886 Droga wojewódzka nr 886: Domaradz – Zabłotce
Sport
W miejscowości istnieje, założony w 1999 roku, klub piłki nożnej Sokół Domaradz. W sezonie 2019/2020 klub gra w B klasie, w grupie Krosno III[21].
Zobacz też
- Domaradz
- Domaradzice, Domaradzka Kuźnia, Domaradzyn, Pogórzanie wschodni
- Parafia św. Mikołaja Biskupa w Domaradzu
- Historia Żydów w Domaradzu na portalu Wirtualny Sztetl
Przypisy
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 25790
- ↑ Raport o Stanie Gminy Domaradz za rok 2022. Stan ludności na 31.12.2022 r. [dostęp 2024-03-26] s. 7
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 231 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
- ↑ a b c TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-11-18].
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej wydany z zasiłkiem Akademii Umiejętności w Krakowie, [T. 1] , Epoka przełomu z wieku XVI-ego na XVII-sty. Dział II-gi. "Ziemie Ruskie" Rzeczypospolitej , Dział opracowany przez Aleksandra Jabłonowskiego [...], k. 4.
- ↑ Maciej Dalecki: Akta dóbr biskupów przemyskich obrządku łacińskiego 1652–1883. Inwentarz archiwalny zespołu, w: Rocznik Historyczno-Archiwalny. T. XI, Przemyśl 1996, s. 102.
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 16.
- ↑ Sperka 2012 ↓, s. 375.
- ↑ Parczewski 1991 ↓, s. 45–47.
- ↑ Rutkowski 1910 ↓, s. 20–21.
- ↑ Rutkowski 1910 ↓, s. 21–22.
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 20.
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 20–21.
- ↑ Rutkowski 1910 ↓, s. 23.
- ↑ TomaszT. Bober TomaszT., Historia zabytkowego kościoła [online], Urząd Gminy Domaradz, 31 stycznia 2005 .
- ↑ Fastnacht 1962 ↓, s. 21.
- ↑ a b Parafia Domaradz
- ↑ Warto zobaczyć. Gmina Domaradz [dostęp 2017-01-27]
- ↑ Gmina Domaradz. Podkarpacki Portal Turystyczny [dostęp 2017-01-27]
- ↑ Klub na portalu 90minut.pl
Bibliografia
- JerzyJ. Adamski JerzyJ. (red.), Brzozów. Zarys monograficzny, Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK im. Adama Fastnachta, 1990 .
- JerzyJ. Adamski JerzyJ. (red.), Kościół katolicki w Brzozowskiem i Sanockiem 1939–1945, Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK im. Adama Fastnachta, 1992 .
- JerzyJ. Adamski JerzyJ., Brzozów. Domaradz, Dydnia, Haczów, Jasienica Rosielna, Nozdrzec i okolice, Krosno: Roksana, 1999 .
- PrzemysławP. Dąbkowski PrzemysławP., Ziemia sanocka w XV stuleciu, t. 1, Lwów: Wschód, 1931 .
- WojciechW. Dudek WojciechW., BenedyktB. Gajewski BenedyktB., TadeuszT. Miciak TadeuszT., Konspiracyjny ruch ludowy w powiecie brzozowskim 1940–1944, Brzozów 1997 .
- AdamA. Fastnacht AdamA., Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340–1650, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1962 .
- AdamA. Fastnacht AdamA., Słownik historyczno-geograficzny ziemi sanockiej w średniowieczu, JerzyJ. Adamski (red.), t. 1, Brzozów: Muzeum Regionalne PTTK im. Adama Fastnachta, 1991 .
- BenedyktB. Gajewski BenedyktB., Domaradz. Wieś nad Stobnicą, wyd. 2, Krosno: Roksana, 1997 .
- TadeuszT. Gierlach TadeuszT., Armia Krajowa w Brzozowskiem (1940–1947), wyd. 2, Krosno: Roksana, 1997, ISBN 83-87282-29-4 .
- JanJ. Malczewski JanJ., Osadnictwo nad środkowym Wisłokiem i Stobnicą w gminach Niebylec i Domaradz (Wisłok prawobrzeżny). Studium historyczno-kulturowe i krajobrazowe, Rzeszów: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”, 2016 .
- MichałM. Parczewski MichałM., Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach. U źródeł rozpadu Słowiańszczyzny na odłam wschodni i zachodni, Kraków: Instytut Archeologii UJ, 1991, ISBN 83-85531-00-9 .
- AndrzejA. Potocki AndrzejA., Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów: Libra, 2004 .
- JanJ. Rutkowski JanJ., Klucz brzozowski biskupstwa przemyskiego w w. XVIII, Kraków: Akademia Umiejętności, 1910 .
- JerzyJ. Sperka JerzyJ., Władysław książę opolski, wieluński, kujawski, dobrzyński, pan Rusi, palatyn Węgier i namiestnik Polski (1326/1330 – 8 lub 18 maja 1401), Kraków: Avalon, 2012, ISBN 978-83-7730-956-8 .
- RafałR. Szczygieł RafałR., Oddział Narodowych Sił Zbrojnych pod dowództwem Jana Stefki ps. „Mściciel” w latach 1945–1946 w świetle dokumentów UB, „Folia Historica Cracoviensia”, 20, 2014, s. 205–258, DOI: 10.15633/fhc.654 .
Linki zewnętrzne
- Domaradz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 113 .
- Markt Domaradz in Galizien Sanoker Kreis [Mapa miasteczka Domaradz w Galicji w obwodzie sanockim (1852)
- p
- d
- e
- Siedziba gminy: Domaradz
Wsie |
|
---|---|
Integralne części wsi |
|