WikiMini

Born to Run

Born to Run
Wykonawca albumu studyjnego
Bruce Springsteen
Wydany

25 sierpnia 1975

Nagrywany

styczeń 1974–lipiec 1975 w 914 Sound Studios(inne języki), Blauvelt oraz w Record Plant(inne języki), Nowy Jork

Gatunek

heartland rock(inne języki)[1], pop-rock, rock and roll[2], R&B, folk rock[3]

Długość

39:24

Wydawnictwo

Columbia (USA), CBS[4]

Producent

Bruce Springsteen, Mike Appel(inne języki), Jon Landau(inne języki)

Album po albumie
The Wild, the Innocent & the E Street Shuffle(inne języki)
(1973)
Born to Run
(1975)
Darkness on the Edge of Town(inne języki)
(1978)
Single z albumu Born to Run
  1. Born to Run(inne języki)
    Wydany: 25 sierpnia 1975
  2. Tenth Avenue Freeze-Out(inne języki)
    Wydany: styczeń 1976

Born to Run – trzeci album studyjny amerykańskiego piosenkarza i autora tekstów Bruce’a Springsteena, wydany 25 sierpnia 1975 nakładem wytwórni Columbia Records. Produkcją albumu zajmowali się Springsteen, jego menedżer Mike Appel(inne języki) oraz producent Jon Landau(inne języki). Nagrania odbywały się w Nowym Jorku. Po komercyjnych niepowodzeniach dwóch pierwszych albumów, Born to Run stanowił dla Springsteena ostatnią szansę na przebicie się do mainstreamu i osiągnięcie sukcesu komercyjnego. Artysta starał się odtworzyć technikę produkcyjną zwaną ścianą dźwięku, opracowaną przez Phila Spectora, co doprowadziło do długotrwałych sesji nagraniowych z zespołem E Street Band trwających od stycznia 1974 do lipca 1975. Aż sześć miesięcy poświęcono wyłącznie na nagranie utworu tytułowego(inne języki).

Album łączy w sobie różne style muzyczne, w tym rock and roll, pop rock, R&B oraz folk rock. Teksty, oparte na wykreowanych postaciach, opowiadają o ludziach, którzy czują się uwięzieni i marzą o ucieczce do lepszego życia. Wizje te są ukazywane za pomocą romantycznych obrazów autostrad i podróży. Według zamysłu Springsteena, akcja piosenek toczy się w ciągu jednego, długiego letniego dnia i nocy. Teksty są również mniej związane z obszarem stanu New Jersey niż jego wcześniejsza twórczość. Okładka albumu, przedstawiająca Springsteena opierającego się na ramieniu saksofonisty E Street Band, Clarence’a Clemonsa, jest uważana za kultową i była naśladowana przez innych muzyków oraz w mediach.

Dzięki kosztownej kampanii promocyjnej, Born to Run odniósł sukces komercyjny, osiągając trzecie miejsce w zestawieniu Billboard Top LPs & Tape oraz pierwszą dziesiątkę w trzech innych zestawieniach. Do 2006 w Stanach Zjednoczonych sprzedano ponad 6 milionów kopii albumu i jest to drugi najlepiej sprzedający się album Springsteena po Born in the U.S.A. (1984). Z albumu wydano dwa single: „Born to Run” i „Tenth Avenue Freeze-Out(inne języki)”, z których pierwszy stał się jednym z najczęściej granych utworów Springsteena w radiu i na koncertach. Premiera albumu wywołała duże zainteresowanie medialne, co spotkało się ze sprzeciwem ze strony krytyków, którzy podchodzili sceptycznie do nagłej popularności Springsteena i kwestionowali, czy jest ona zasłużona. Po wydaniu płyty Springsteen popadł w spór prawny z Appelem, co skłoniło go do odbycia niemal dwuletniej trasy koncertowej(inne języki) po Stanach Zjednoczonych i Europie. Born to Run spotkał się z bardzo pozytywnym odbiorem. Krytycy chwalili warstwę narracyjną i muzyczną albumu, choć niektórzy uznali jego produkcję za przesadnie rozbudowaną i przytłaczającą.

Born to Run był przełomowym albumem w karierze Springsteena. Jego sukces przypisuje się uchwyceniu ideałów pokolenia amerykańskiej młodzieży w dekadzie naznaczonej zawirowaniami politycznymi, wojną oraz problemami klasy robotniczej. W kolejnych dekadach album zyskał status arcydzieła i jest powszechnie uznawany za jeden z najlepszych w dorobku Springsteena. Znalazł się na wielu listach najlepszych albumów wszech czasów, a w 2003 roku został wpisany przez Bibliotekę Kongresu na listę National Recording Registry(inne języki) jako nagranie „o dużym znaczeniu kulturowym, historycznym lub estetycznym”. W tym samym roku magazyn „Rolling Stone” sklasyfikował album na 18. miejscu na liście „500 albumów wszech czasów”. Album doczekał się rozszerzonego wznowienia w 2005 z okazji 30. rocznicy wydania, z filmem koncertowym i dokumentem szczegółowo opisującym proces jego powstawania.

Geneza

[edytuj | edytuj kod]

Dwa pierwsze albumy Bruce’a Springsteena, Greetings from Asbury Park, NJ oraz The Wild, the Innocent & the E Street Shuffle(inne języki), zostały wydane w 1973 nakładem Columbia Records. Chociaż zyskały one uznanie krytyków, to ich sprzedaż była niezadowalająca[5]. Do 1974 popularność Springsteena ograniczała się głównie do wschodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych[6], a zaufanie wytwórni do artysty zaczęło słabnąć[7][8]. W Columbia Records doszło do zmian kadrowych, a nowe kierownictwo zaczęło faworyzować zyskującego wówczas popularność Billy’ego Joela[9][10]. Wśród współpracowników Springsteena panowało zniechęcenie, zarówno w zespole E Street Band, jak i u jego menedżera Mike’a Appela(inne języki)[5]. Po odrzuceniu przez Springsteena sugestii CBS Records(inne języki), by nagrywać album w Nashville z udziałem muzyków sesyjnych i zatrudnionego z zewnątrz producenta[a][9][12][13], wytwórnia zgodziła się sfinansować jeszcze jeden album pod warunkiem, że w razie niepowodzenia zrezygnują ze współpracy z muzykiem[7][8][14]. Appelowi udało się wynegocjować nieco większy budżet na album, jednak nagrania ograniczono do studia 914 Sound Studios(inne języki) w Blauvelt[7], w którym Springsteen nagrał swoje dwa pierwsze albumy[15].

Miałem ogromne ambicje wobec [tego albumu]… Chciałem stworzyć najlepszą rockową płytę, jaką kiedykolwiek słyszałem. Chciałem, żeby brzmiała potężnie, żeby chwytała cię za gardło i zmuszała do podróży, zmuszała, byś zwrócił uwagę — nie tylko na muzykę, ale na życie, na samo bycie żywym[16].

Bruce Springsteen, 2005, „Rolling Stone

Fraza „born to run” została wymyślona przez Springsteena pewnej nocy, gdy leżał w łóżku w swoim domu w West Long Branch(inne języki). Stwierdził, że tytuł „sugerował dramatyczną, filmową opowieść, która według niego pasowałaby do muzyki, jaką słyszał w swojej głowie”[9][17]. Zainspirowany brzmieniem i tematyką tekstów piosenek artystów rockandrollowych lat 50. i 60., takich jak Duane Eddy, Roy Orbison, Elvis Presley, Phil Spector, The Beach Boys i Bob Dylan, zaczął komponować utwór, który ostatecznie stał się „Born to Run(inne języki)[18]. Później napisał, że „był to punkt zwrotny, który okazał się kluczem do pisania przez niego piosenek na resztę albumu”[19]. Zakładał, że poszukiwane przez niego brzmienie będzie możliwe do uzyskania tylko w studiu nagraniowym, dzięki odpowiedniej produkcji[20]. Album był pierwszym, w którym Springsteen wykorzystał studio jako instrument, a nie tylko do odtwarzania brzmienia występów na żywo[21].

Nagrywanie

[edytuj | edytuj kod]

914 Sound Studios

[edytuj | edytuj kod]

Sesje nagraniowe albumu rozpoczęły się w styczniu 1974 w studiu 914 Sound Studios[19][22][23]. Springsteen i Appel pełnili funkcję współproducentów. Producent dwóch poprzednich albumów Jimmy Cretecos zakończył współpracę ze Springsteenem na początku 1974, powołując się na niskie zarobki[5]. Louis Lahav, inżynier dźwięku obu poprzednich albumów, powrócił na sesje nagraniowe. Członkami zespołu E Street Band byli: Clarence Clemons (saksofon), Danny Federici(inne języki) (organy), David Sancious(inne języki) (fortepian), Garry Tallent(inne języki) (gitara basowa) i Ernest Carter(inne języki) (perkusja)[24]. Carter zastąpił Viniego „Mad Dog” Lopeza(inne języki), którego Springsteen zwolnił w lutym z powodu złego zachowania[5][25][26]. Zespół przeplatał pracę w studiu z występami na żywo[27]. Springsteen wykorzystywał koncerty do rozwijania nowego materiału[19], a w studiu spędzał więcej czasu na dopracowywaniu utworów niż przy poprzednich dwóch albumach[28]. Robocze tytuły albumu obejmowały From the Churches to the Jails, The Hungry and the Hunted, War and Roses i American Summer[27].

Nagrywanie utworu „Born to Run” trwało sześć miesięcy[22][29]. Perfekcjonizm Springsteena doprowadził do wyczerpujących sesji nagraniowych[30]: obsesyjnie dopracowywał on każdą sylabę, nutę i ton każdej faktury, a także zmagał się z uchwyceniem na taśmie dźwięków, które słyszał w swojej głowie[15][31][32]. Jego dążenie do uzyskania produkcji w stylu ściany dźwięku oznaczało, że do każdego kanału na 16-kanałowym mikserze studyjnym przypisywano wiele instrumentów. Każde nowe dogranie ścieżki komplikowało proces nagrywania i miksowania[22][30]. Podczas gdy Springsteen wciąż przepisywał na nowo tekst piosenki[33], wspólnie z Appelem stworzył kilka miksów zawierających gitary elektryczne i akustyczne, fortepian, organy, rogi, syntezatory i dzwonki, a także partie smyczkowe i żeńskie wokale wspierające[34]. Według źródeł powstało do pięciu różnych wersji utworu „Born to Run”[29][35]. Springsteen twierdził, że ostateczna wersja piosenki składała się z 72 różnych ścieżek zmieszczonych na 16 kanałach miksera[33]. Springsteen był zadowolony z ostatecznego miksu[30], ukończonego w sierpniu 1974[7]. Wytwórnia CBS/Columbia odmówiła wydania „Born to Run” jako wczesnego singla, chcąc najpierw wydać cały album, który miał go promować[8][36].

Roy Bittan (z lewej, 2002) i Max Weinberg(inne języki) (z prawej, 2019) zastąpili odpowiednio pianistę Davida Sanciousa(inne języki) i perkusistę Ernesta Cartera(inne języki) po ich odejściu z zespołu E Street Band w sierpniu 1974

W tym samym miesiącu, w którym ukończono nagrywanie utworu „Born to Run”, Sancious i Carter opuścili E Street Band, aby założyć własny zespół o nazwie Tone(inne języki), tworzący muzykę fusion. Zastąpili ich Roy Bittan przy fortepianie i Max Weinberg(inne języki) na perkusji[15][37][38]. Bittan miał doświadczenie w orkiestrach symfonicznych, natomiast Weinberg grał wcześniej w różnych zespołach rockowych i produkcjach broadwayowskich. Bittan znał wcześniej twórczość Springsteena, podczas gdy Weinberg nie[27][39]. Obaj szybko zintegrowali się z resztą zespołu, wnosząc nowe muzyczne spostrzeżenia i rozluźnione osobowości, co złagodziło napięcia narastające w zespole przez lata wspólnego nagrywania i występów[38]. Na albumie Bittan w dużej mierze zastąpił Federiciego, którego jedynym wkładem była partia organów w utworze tytułowym[30]. Bittan później stwierdził, że według niego miało to związek zarówno z odmiennym stylem gry obu muzyków, jak i z jego własną chęcią „udowodnienia swojej wartości” jako nowego członka zespołu[40].

Nagrania w studiu 914 Sound Studios trwały do końca października 1974. Zespół podejmował próby nagrania utworów „Jungleland(inne języki)”, „She's the One(inne języki)”, „Lovers in the Cold”, „Backstreets(inne języki)” i „So Young and in Love”, jednak postęp prac został wstrzymany z powodu wadliwego sprzętu oraz braku klarownej wizji artystycznej ze strony Springsteena[41][42]. Krytyk muzyczny Dave Marsh(inne języki) zasugerował, że Springsteen pozostał w słabo wyposażonym studiu 914 Sound Studios, mimo dostępności lepszych obiektów, ponieważ narastające koszty uniemożliwiały przeniesienie produkcji[43]. W listopadzie Appel rozesłał „Born to Run” do różnych stacji radiowych w Stanach Zjednoczonych, co spotkało się z krytyką ze strony kierownictwa CBS jako działanie nieprofesjonalne[7][44]. Wzbudziło to jednak zainteresowanie utworem i zwiększyło oczekiwania wobec albumu[36][45], co skłoniło Columbię do sfinansowania kolejnych sesji nagraniowych[8][46]. „Born to Run” zaczęło być często grane w radiu i na koncertach[46].

W styczniu 1975 zespół pracował już od ponad roku, mając ukończony tylko jeden utwór. Produkcja była nadal utrudniona przez awarie sprzętu, nieudane próby oraz chęć Springsteena do wykonywania wielu powtórnych nagrań[47]. Nowy utwór „Wings for Wheels” został po raz pierwszy wykonany na żywo w lutym[48][49]. Springsteen czuł, że brakuje mu pomysłów[50], dlatego zwrócił się z prośbą o radę dotyczącą produkcji do pisarza i producenta Jona Landaua(inne języki), który skrytykował produkcję na jego poprzednim albumie The Wild, the Innocent & the E Street Shuffle w artykule dla tygodnika „The Real Paper(inne języki)[32][51]. Obaj spotkali się w Bostonie w kwietniu 1974 i później nawiązali bliską przyjaźń[36][52][53]. W lutym 1975 Landau został zaproszony na sesję nagraniową, podczas której zasugerował przeniesienie solówki saksofonowej w „Wings for Wheels” ze środka na koniec utworu[51][54]. Springsteenowi spodobała się ta zmiana i zatrudnił Landaua jako współproducenta albumu[54][55].

Record Plant

[edytuj | edytuj kod]

W marcu 1975[b] Landau przeniósł sesje nagraniowe ze studia 914 Sound Studios do lepiej wyposażonego Record Plant(inne języki) na Manhattanie[54][55]. Pomógł też Springsteenowi odzyskać koncentrację i klarowną wizję dzięki świeżemu spojrzeniu[50][51][58]. Springsteen powiedział w 1975 w wywiadzie dla magazynu „Rolling Stone”, że „[Landau] wpadł na pomysł, żeby nagrać płytę rockandrollową. Wewnątrz wszystko się posypało. On postawił to z powrotem na nogi”[59]. Między Appelem i Landauem dochodziło do nieporozumień w sprawie decyzji produkcyjnych, które musiał rozstrzygać Springsteen[50][60]. Podobnie jak zespół, obaj pomagali Springsteenowi dopracować już powstałe pomysły, a nie tworzyć nowe[61]. Louis Lahav nie mógł wziąć udziału w nagraniach z powodu zobowiązań rodzinnych, dlatego sesje te zostały zrealizowane przez Jimmy’ego Iovine’a[51][62].

Sesje nagraniowe w Record Plant trwały od marca do lipca 1975[56][62]. Poza kilkoma występami na żywo, Springsteen spędził większość tych miesięcy pracując nad albumem[63]. Sesje były wyczerpujące[62], mimo większego profesjonalizmu, jaki wnieśli Landau i Iovine, znacznie się przedłużały[64]. Choć nagrania podkładów i wokali przebiegały bez większych trudności, Springsteen zmagał się z dogrywkami, a także z dokończeniem tekstów i aranżacji[65]. Obsesyjnie pracował ciężko nad albumem[62], czasami spędzał godziny na poprawianiu pojedynczych wersów[66] lub poświęcał całe dni na stworzenie aranżacji piosenek[65]. Później powiedział, że „[te sesje] zamieniły się w coś, co mnie wykańczało, po prostu wgniatało w ziemię”[67]. Weinberg nazwał to najtrudniejszym projektem w swojej karierze, a Federici stwierdził, że „jedli, pili i spali nad tym [albumem]”[62]. Praca nad albumem odbywała się głównie w godzinach między 15 a 6 rano następnego dnia[65].

Utwór „Wings for Wheels”, pod zmienionym tytułem „Thunder Road(inne języki)”, został ukończony w kwietniu. Ukończenie partii gitarowych zajęło Springsteenowi 13 godzin[68]. W maju powstały kolejne utwory: „Tenth Avenue Freeze-Out(inne języki)” oraz „Night(inne języki)[69][70]. Do nagrania partii instrumentów dętych w „Tenth Avenue Freeze-Out” Springsteen zatrudnił duet Brecker Brothers (braci Randy’ego i Michaela Breckerów), Davida Sanborna oraz Wayne’a Andre(inne języki)[c][71]. Springsteen i Bittan nie zdążyli przygotować odpowiednich aranżacji dla sekcji dętej przed przybyciem muzyków na nagrania[71], więc Steven Van Zandt, przyjaciel Springsteena i były członek zespołu Steel Mill(inne języki), wpadł na pomysł napisania ich na miejscu w studiu. Van Zandt wkrótce potem dołączył do E Street Band[72][73]. Springsteen wykorzystał pomysły liryczne z piosenki „She’s the One” do ukończenia utworu „Backstreets”, pierwotnie zatytułowanego „Hidin’ on the River”[15]. W piosence „Meeting Across the River(inne języki)”, znanej wcześniej jako „The Heist”, partie kontrabasu zagrał Richard Davis(inne języki), który wcześniej brał udział w tworzeniu utworu „The Angel(inne języki)” z debiutanckiego albumu Springsteena Greetings from Asbury Park, N.J.[69]. W utworze „Jungleland” na skrzypcach zagrała Suki Lahav(inne języki), żona Louisa Lahava[27][74], a Clarence Clemons wykonał długie solo na saksofonie, na nagrywaniu którego spędził 16 godzin, powtarzając nagrania, dopóki efekt nie usatysfakcjonował Springsteena[75], który dyktował mu niemal każdą nutę do zagrania[76]. Clemons zagrał kilka różnych wersji solówki, których fragmenty zostały następnie zmontowane w jedną spójną całość, a następnie odtworzył końcowy efekt[42].

Miksowanie

[edytuj | edytuj kod]

Według Iovine’a miksowanie albumu trwało „dziewięć dni bez przerwy”[77]. Ostatnie dni były bardzo intensywne. Zespół ciężko pracował, łącząc nagrywanie materiału na album z próbami przed trasą koncertową, której start był planowany na 20 lipca[77][78]. Springsteen napisał w swojej autobiografii Born to Run(inne języki) z 2016: „W trzydniowym, 72-godzinnym maratonie, pracowaliśmy jednocześnie w trzech studiach: Clarence i ja kończyliśmy solówkę saksofonową do „Jungleland”, fraza po frazie, w jednym, miksowaliśmy „Thunder Road” w drugim i śpiewałem „Backstreets” w trzecim”[79]. Springsteen był wymagający i nie zgadzał się na kompromisy[80], mówiąc wówczas, że „słyszy tylko to, co jest w tym nie tak”[81]. Appel i Landau spierali się o to, które utwory powinny znaleźć się na albumie. Appelowi udało się usunąć utwory „Linda Let Me Be the One” i „Lonely Night in the Park”, a zachować „Meeting Across the River”[82]. Miksowanie zakończono ranem 20 lipca, tuż przed rozpoczęciem trasy[83][84].

Album Born to Run został poddany masteringowi przez inżyniera dźwięku Grega Calbiego(inne języki)[85], gdy zespół był w trasie koncertowej[86]. Springsteen był niezadowolony z pierwszej próbnej wersji płyty i wrzucił ją do basenu hotelu, w którym się zatrzymał[32][80]. Rozważał porzucenie całego projektu i ponowne nagranie materiału, zanim powstrzymał go Landau[80][83]. W czasie trasy Springsteenowi przesyłano różne miksy albumu, z których odrzucił wszystkie poza jednym, który zatwierdził na początku sierpnia[86][87].

Odrzuty

[edytuj | edytuj kod]

Siedem znanych odrzutów z albumu nosi tytuły „Linda Let Me Be the One”, „Lonely Night in the Park”, „A Love So Fine”, „A Night Like This”, „Janey Needs a Shooter”, „Lovers in the Cold” oraz „So Young and in Love”[88]. „Linda Let Me Be the One” i „So Young and in Love” zostały wydane w ramach box setu Tracks(inne języki) w 1998[89]. Surowe miksy niepublikowanych piosenek „Lovers in the Cold” („Walking in the Street”) i „Lonely Night in the Park” miały premierę w 2005 w stacji radiowej E Street Radio(inne języki)[89]. „Janey Needs a Shooter” zostało później przerobione przez Springsteena i Warrena Zevona na utwór „Jeannie Needs a Shooter” z albumu Zevona Bad Luck Streak in Dancing School(inne języki) z 1980[89]. Nagranie oryginalnej wersji „Janey Needs a Shooter” z 2019 zostało wydane w 2020 na albumie Springsteena Letter to You(inne języki)[90].

Muzyka i teksty

[edytuj | edytuj kod]

Muzyka na albumie Born to Run obejmuje takie style jak rock and roll, pop rock, R&B oraz folk rock[91][3]. Autor Peter Ames Carlin(inne języki) stwierdził, że album uchwycił „esencję rock and rolla lat 50. oraz poezji beatników zawartej w folk rocku lat 60., osadzoną w realiach zniszczonego ducha Ameryki połowy lat 70.”[92]. Springsteen napisał większość utworów na fortepianie[3][93],co według Roba Kirkpatricka(inne języki) nadało im „szczególnie melodyjny charakter”[94]. Springsteen powiedział później, że gra Bittana na fortepianie „naprawdę zdefiniowała brzmienie” albumu[95]. Produkcja płyty jest podobna do techniki ściany dźwięku Phila Spectora[3][2], w której warstwy instrumentów i złożone aranżacje są połączone tak, aby każda piosenka przypominała symfonię[96]. Springsteen powiedział, że chciał, aby Born to Run brzmiał jak „Roy Orbison śpiewający Boba Dylana, wyprodukowany przez Spectora”[97]. W wokalu inspirował się stylem Orbisona, a partie gitarowe wzorował na Duanie Eddym[96][98]. Pisarz Frank Rose podkreślił hołd Springsteena dla girls bandów z lat 60., takich jak The Shirelles, The Ronettes i The Shangri-Las(inne języki), które poruszały w tekstach tematykę bólu po rozstaniu i tworzyły muzykę w stylu doo-wop produkowaną przez Spectora[99]. Piosenki rozpoczynają się introdukcjami, które wprowadzają w nastrój i atmosferę każdej z nich[95][97].

Lirycznie byłem mocno zakorzeniony w klasycznych motywach rock and rolla i chciałem znaleźć sposób, by użyć tych motywów, tak, żeby nie brzmiały anachronicznie. … [Born to Run] był albumem, na którym porzuciłem moje młodzieńcze wyobrażenia o miłości i wolności … [to] była graniczna linia[100].

Bruce Springsteen, Songs, 2003

Springsteen wyobrażał sobie, że utwory na albumie rozgrywają się w ciągu jednego letniego dnia i nocy[93][101][102]. Według pisarza Louisa Masura(inne języki), centralnym motywem albumu jest „samotność i poszukiwanie towarzystwa”[103]. Bohaterowie piosenek to zwykli ludzie[104], którzy są zagubieni[105] i czują się uwięzieni w swoim życiu. Różne miejsca, takie jak ulice i drogi, oferują im ucieczkę, ale nie są miejscami idealnymi[106]. Hubert Vigilla z portalu Treble określił strukturę albumu jako „układ oparty na czterech filarach”[107], w którym obie strony oryginalnego wydania winylowego rozpoczynają się od piosenek optymistycznych i pełnych nadziei, a kończą piosenkami o zdradzie i pesymizmie[61][102]. W tekstach ośmiu utworów zawartych na płycie[108], Springsteen pisze o nocy i mieście („Tenth Avenue Freeze-Out”, „Backstreets” i „Meeting Across the River”), urzekającej prawdziwej lub wyimaginowanej kobiecie („She’s the One”), zniewoleniu klasy robotniczej („Night”) oraz autostradzie jako symbolu ucieczki i dorastania („Thunder Road”, „Born to Run” i „Jungleland”)[109]. Dziennikarka Veronika Hermann zauważyła, że album w dużej mierze opowiada o takich czynnościach, jak bieganie, spotkania, ukrywanie się i jazda samochodem[110].

Album Born to Run powstał w czasach, gdy idea american dream była nieosiągalna dla wielu Amerykanów po wojnie wietnamskiej, aferze Watergate i kryzysie naftowym z 1973[109]. Carlin napisał, że pełne nadziei piosenki Springsteena, zawierające ideały takie jak przekonanie, że droga może zaprowadzić cię wszędzie, były „zachwycające” w okresie naznaczonym zamachami, wojną, korupcją polityczną i upadkiem subkultury hippisowskiej[92]. Hermann analizowała teksty jako eksperymenty z nostalgią, argumentując, że „bohaterowie i bohaterki Born to Run stoją w obliczu utraty bezpieczeństwa i stabilności, [oraz] poniesienia konsekwencji przegranej wojny”, co prowadzi ich do decyzji o ucieczce od „amerykańskiego snu”[110]. Springsteen pracował nad tekstami „bardzo, bardzo długo”, ponieważ chciał uniknąć stereotypów i „klasycznych rockandrollowych klisz”, przekształcając je zamiast tego we w pełni rozwinięte i emocjonalne postacie. W filmie dokumentalnym z 2005 mówił: „To był początek tworzenia pewnego świata, do którego wszystkie moje kolejne dzieła będą się odnosić i z którym będą rezonować przez następne 20 lub 30 lat”[95].

Piosenki z albumu są w dużej mierze autobiograficzne i inspirowane filmami klasy B w stylu noir, które Springsteen lubił oglądać w tamtym czasie[94]. Chciał on uchwycić nowe ideały oparte na swoich ówczesnych przeżyciach[95][109]. Podobnie jak dwa pierwsze albumy Springsteena, Born to Run zawiera symbolikę religijną, szczególnie ideę „poszukiwania”[111], choć jest ona przełamana przez mroczniejszy, apokaliptyczny klimat[105]. W przeciwieństwie do zawartości albumów Greetings from Asbury Park, NJ oraz The Wild, the Innocent & the E Street Shuffle, większość utworów na Born to Run nie jest ściśle związana z New Jersey i Nowym Jorkiem, lecz przenosi się na całe Stany Zjednoczone, starając się trafić do szerszej grupy odbiorców[93][109][112][113]. Springsteen powiedział, że „większość piosenek opowiada o byciu nigdzie”[114].

Strona A

[edytuj | edytuj kod]

Utwór „Thunder Road” jest opisywany jako zaproszenie do wyruszenia w daleką podróż[68], inspirowane filmem o tym samym tytule(inne języki) z 1958[15]. Narrator piosenki prosi ukochaną, aby dołączyła do niego w pozostawieniu dotychczasowego życia za sobą i rozpoczęciu wszystkiego od nowa[115], wierząc, że nie ma czasu na czekanie i muszą działać już teraz[116]. Masur stwierdził, że piosenka „opisuje nadzieje i marzenia, a reszta albumu to badanie, czy i w jaki sposób mogą się one spełnić”[117]. Kirkpatrick przypuścił, że piosenka może być przerobioną wersją utworu „Rosalita (Come Out Tonight)(inne języki)” z albumu The Wild, the Innocent & the E Street Shuffle, z „mniej naiwną, bardziej realistyczną perspektywą”[118], a Kenneth Partridge z tygodnika „Billboard” opisał ją jako „pięciominutową pop operę”[119]. Muzyka stopniowo narasta przez cały czas trwania utworu[120], kolejne instrumenty dołączają się, gdy wizja narratora coraz bardziej się krystalizuje[121]. James Gerard z AllMusic scharakteryzował nastrój piosenki jako bardziej melancholijny niż podnoszący na duchu[120].

Steven Van Zandt (na zdjęciu z 1983) wymyślił aranżację partii dętych do utworu „Tenth Avenue Freeze-Out(inne języki)” bezpośrednio w studiu i niedługo potem dołączył do E Street Band

„Tenth Avenue Freeze-Out” opowiada o postaci imieniem Bad Scooter, która „szuka swojego rytmu” i „miejsca, gdzie może się odnaleźć”[122]. Częściowo autobiograficzna, częściowo fikcyjna[119], piosenka opowiada historię Springsteena i zespołu E Street Band, którzy do tej pory walczyli o sukces komercyjny. Odnoszą go po tym, jak „Big Man” (Clemons na saksofonie) dołącza do zespołu w trzeciej zwrotce[15][71][115][123]. Muzycznie, jest to funkowy utwór R&B z dominującymi instrumentami dętymi blaszanymi[71][123][124]. Autorzy Philippe Margotin i Jean-Michel Guesdon porównali go do brzmienia nagrań wytwórni Stax Records(inne języki)[71]. W swojej książce Songs z 2003 Springsteen opisał „Tenth Avenue Freeze-Out” jako „biografię zespołu i imprezę uliczną”[100].

„Night”, najkrótsza piosenka na albumie[15][119], opowiada historię mężczyzny, który jest niewolnikiem swojego życia zawodowego. Nie lubi swojej pracy na pełny etat, ale jego miłość do wyścigów drag racing motywuje go do pracy, by móc żyć nocą[124][125]. Podobnie jak inne utwory na albumie, piosenka wykorzystuje autostradę jako symbol ucieczki[d][70]. Warstwa muzyczna utworu zawiera różne zmiany tonacji między skalą molową a durową. Masur stwierdził, że tonacja molowa „potępia monotonny świat pracy w ciągu dnia”, a tonacja durowa „oddaje możliwość pędzenia z piskiem opon w nocy”[126]. Margotin i Guesdon zwrócili uwagę na produkcję w stylu ściany dźwięku i porównali rockandrollowy charakter utworu do brzmienia muzyki Chucka Berry’ego[70].

„Backstreets” zawiera długą, prowadzoną przez fortepian introdukcję[127]. Utwór został opisany przez Masura jako „operowy i teatralny”[128]. Zespół czerpał inspirację z różnych piosenek Dylana i Orbisona przy tworzeniu partii instrumentalnych[127]. Piosenka opowiada historię przyjaźni narratora z osobą o imieniu Terry, wykorzystując zarówno realistyczną, jak i poetycką obrazowość. Para zbliża się do siebie, dopóki ich relacja nie zostaje zerwana, gdy Terry zostawia narratora dla kogoś innego, po czym narrator „zdaje sobie sprawę, że on i Terry nie okazali się być bohaterami, którymi myśleli, że muszą być”. Płeć Terry’ego jest niejasna, co skłoniło niektórych recenzentów do interpretacji związku jako homoseksualnego[e][f][107][115][119]. Utwór zawiera elementy autobiograficzne związane z młodością Springsteena, z odniesieniami filmowymi[127].

Strona B

[edytuj | edytuj kod]

„Born to Run” wykorzystuje samochód jako symbol ucieczki od przygnębiającego życia[36]. Bohaterowie, określani jako „włóczędzy”[130], to narrator i dziewczyna o imieniu Wendy. Pierwszy z nich wykonuje nudną pracę, „czekając z niecierpliwością” na „uciekający amerykański sen”, a nocą dołącza do środowiska ulicznych rajdowców[124]. Mówi on Wendy, że miasto, w którym mieszkają, to „śmiertelna pułapka” i muszą stąd wyjechać, „póki [są] młodzi”, ponieważ „włóczędzy tacy jak oni urodzili się, by biec”[30]. Recenzenci analizowali podnoszące na duchu przesłanie piosenki jako zawierające zarówno „ukryty smutek”[36], jak i „poczucie desperacji”[124]. Narrator obiecuje Wendy, że pewnego dnia dotrą do ziemi obiecanej, ale nie wie kiedy. Chce uciec z nią, aby „pomogła mu odkryć, czy jego młodzieńcze wyobrażenia o miłości są prawdziwe” i „przysięga, że pragnie umrzeć z nią na ulicy” oraz kochać ją „całym szaleństwem [swojej] duszy”[124]. Warstwa muzyczna piosenki łączy rock and roll oraz hard rock z rockabilly, jazzem i muzyką Tin Pan Alley[34], w komplecie z produkcją w stylu ściany dźwięku[30]. Jason Ankeny z AllMusic opisał piosenkę jako „hołd dla ducha rock and rolla, oddający młodzieńczą swobodę muzyki, szaloną namiętność i niezwykłe obietnice z filmową euforią”[131].

Richard Davis(inne języki) (na zdjęciu z 1987) zagrał na kontrabasie w utworze „Meeting Across the River(inne języki)

„She’s the One” opowiada o całkowitej obsesji narratora na punkcie pewnej dziewczyny[132][133]. Kobieta ta jest jednak kłamczynią i ma na niego zły wpływ, mimo czego on wciąż do niej wraca[15][118]. Springsteen nigdy nie ujawnił, kto był inspiracją dla tego utworu, chociaż Margotin i Guesdon zasugerowali, że była nią Karen Darvin, ówczesna partnerka Springsteena[40]. Warstwa muzyczna piosenki jest oparta na rytmie charakterystycznym dla muzyki Bo Diddleya[40][119][132][133]. Jazzowy utwór „Meeting Across the River” muzycznie i tekstowo różni się od poprzednich piosenek[15][134], wykorzystując fortepian i trąbkę, aby stworzyć to, co Margotin i Guesdon opisali jako „jazzową atmosferę rodem z filmu noir”, która kontrastuje z resztą albumu[69]. Bohaterowie utworu, narrator i jego wspólnik Eddie, są drobnymi gangsterami, którzy planują nielegalny interes po drugiej stronie rzeki Hudson, dążąc do zdobycia dużej sumy pieniędzy, która pozwoli narratorowi zaimponować swojej dziewczynie[15][69][119][135]. Piosenka, poruszająca motywy desperacji i beznadziei, kończy się przed rozstrzygnięciem fabularnym, pozostawiając niejasną kwestię, czy gangsterom udało się osiągnąć ich cel[134].

„Jungleland” rozgrywa się w tytułowym miejscu, gdzie o północy dochodzi do spotkania gangów, przerwanego przez interwencję policji[42][136]. Utrzymany w mrocznej atmosferze utwór[42] opowiada o członku gangu z New Jersey, znanym jako Magic Rat, który ucieka przed organami ścigania w Harlemie w towarzystwie swojej bezimiennej partnerki, zwanej „bosonogą dziewczyną”. Pod koniec utworu relacja między Magic Ratem a dziewczyną się rozpada: ona go opuszcza, a on zostaje zabity na ulicy[137]. Bohater zostaje zastrzelony przez jego „własny sen”, co według Masura symbolizuje, że „uciekający amerykański sen w końcu nas zabije, a marzenie o ucieczce to tylko jego kolejna wersja, która nas więzi”[136]. Po śmierci bohatera destrukcja na ulicach trwa dalej, aż do momentu, gdy zostają one całkowicie zdewastowane[138]. Utwór trwa ponad dziewięć minut i jest oparty na wokalu Springsteena, fortepianie Bittana i skrzypcach Suki Lahav[42]. Zawiera także rozbudowane solo saksofonowe w wykonaniu Clemonsa, trwające ponad dwie minuty[136].

Okładka i opakowanie

[edytuj | edytuj kod]
A black-and-white photograph of a man holding a saxophone with another man peering from behind him, singing into a microphone.
Na okładce płyty Born to Run Springsteen (po prawej) opiera się o ramię saksofonisty E Street Band, Clarence’a Clemonsa (po lewej)

Okładka albumu Born to Run została wykonana 20 czerwca 1975 przez fotografa Erica Meolę(inne języki) w jego prywatnym studiu. Napięty harmonogram nagrań Springsteena sprawiał, że ciągle opuszczał on sesje zdjęciowe[139][114]. Gdy w końcu się pojawił, przyprowadził ze sobą Clarence’a Clemonsa[24], ponieważ chciał, by pojawił się on na okładce[139][140]. Meola wykonał 900 zdjęć w trakcie trzygodzinnej sesji[g][24], z których niektóre przedstawiały Springsteena pod schodami przeciwpożarowymi, strojącego radio i z gitarą[139]. Niewykorzystane zdjęcia zostały później wykorzystane przez Columbię do celów reklamowych[h][140].

Na czarno-białym zdjęciu z okładki[92][140], Springsteen trzyma gitarę, opierając się o Clemonsa[24]. Springsteen ma na sobie czarną skórzaną kurtkę, a Clemons białą koszulę w paski i czarny kapelusz[92]. Meola stwierdził, że to zdjęcie wyraźnie się wyróżniało[139]: „Chciałem czegoś, co będzie niemal niemożliwe do wydrukowania, ale jeśli się uda – będzie piękne w odbiorze; jednocześnie niewinne i cwane”[140]. Na pasku od gitary Springsteena widnieje przypinka z Elvisem Presleyem, którą nosił, aby podkreślić wpływ muzyki Presleya na swoją twórczość[143]. Jego gitara, Fender Telecaster z gryfem Esquire(inne języki)[144], pojawiła się później także na okładkach albumów Live/1975–85(inne języki) (1986), Human Touch(inne języki) (1992) i Greatest Hits(inne języki) (1995)[24]. Okładka Born to Run zajęła 8. miejsce w plebiscycie czytelników magazynu „Rolling Stone” na najlepsze okładki albumów wszech czasów w 2011[145]. Masur określił ją „klasyką” i „jednym z najbardziej ikonicznych obrazów w historii rocka”[114].

Zdjęcie pokrywa obie strony okładki płyty winylowej; wewnątrz znajdują się teksty piosenek i portret Springsteena[24]. Dyrektor artystyczny Columbii John Berg(inne języki) zaprojektował rozkładaną okładkę, a Andy Engel był odpowiedzialny za typografię[139]. Berg stwierdził, że „potrzebny był chyba tydzień negocjacji” z wytwórnią, aby stworzyć składaną okładkę, ponieważ „to było złamanie zasad; tak robiliśmy tylko wtedy, gdy mieliśmy do czynienia z albumem dwupłytowym”[139]. Na pierwszych tłoczeniach imię Landaua zostało błędnie zapisane jako „John” zamiast „Jon”. Columbia wydrukowała naklejki, aby ukryć ten błąd, według doniesień nawet do 400 000 sztuk[5]. Na kilku oryginalnych wydaniach utwór „Meeting Across the River” figuruje pod swoim roboczym tytułem „The Heist”, a pierwotna wersja okładki zawiera tytuł albumu napisany ręcznie piórem z szeroką stalówką. Egzemplarze te, znane jako „script cover”, są bardzo rzadkie i należą do najbardziej poszukiwanych pamiątek związanych ze Springsteenem[146].

Springsteen i Clemons okazjonalnie odtwarzali pozę z okładki na scenie podczas swoich koncertów[102]. Poza ta była później wielokrotnie imitowana przez innych muzyków, w tym przez zespół Cheap Trick na okładce albumu Next Position Please(inne języki) z 1983, Mai Kuraki na okładce singla „Stand Up” z 2001, Toma i Ray Magliozzich(inne języki) na okładce kompilacji Born Not to Run: More Disrespectful Car Songs z 2003 oraz przez grupę Los Secretos(inne języki) na okładce albumu Algo prestado z 2015[5][147]. Poza muzyką, komiks internetowy Kevin i Kell nawiązał do tej pozy w pasku zatytułowanym „Born to Migrate”, w którym Kevin Dewclaw grał Springsteena z marchewką zamiast gitary, a Kell Dewclaw Clemonsa ze stertą kości zamiast saksofonu. Bohaterowie Ulicy Sezamkowej, Bert(inne języki) i Ciasteczkowy Potwór, również odtworzyli tę pozę na okładce albumu Born to Add[147][148].

Wydanie i promocja

[edytuj | edytuj kod]

Bruce Springsteen i E Street Band wyruszyli w trasę koncertową po wschodnim wybrzeżu USA 20 lipca 1975, bezpośrednio po zakończeniu miksowania albumu. Springsteen zatwierdził ostateczną wersję taśmy-matki w trakcie trasy[149]. Trasa trwała do sierpnia i obejmowała m.in. dziesięć koncertów zagranych w ciągu pięciu nocy przy komplecie publiczności w klubie nocnym The Bottom Line(inne języki) w Greenwich Village[150]. Columbia wykupiła jedną piątą biletów na koncerty dla dziennikarzy rockowych i mediów w celach promocyjnych[151]. Oczekiwania wobec zespołu były wysokie. Clemons wspominał: „Byliśmy na krawędzi. Gdybyśmy zawiedli w Bottom Line, byłoby to dla nas bardzo szkodliwe emocjonalnie”[152]. Koncerty okazały się wielkim sukcesem, zyskując uznanie zarówno wśród krytyków[153], jak i od byłego prezesa Columbii, Clive’a Davisa[150]. Kirkpatrick stwierdził, że koncerty „pokazały fanom rocka i mediom, że Springsteen nie był wytworem przemysłu muzycznego; był prawdziwym talentem”[154]. W 1987 „Rolling Stone” umieścił te występy na liście 20 koncertów, które zmieniły rock and rolla[152].

Premierze Born to Run towarzyszyła kampania promocyjna o wartości 250 000 dolarów, sfinansowana przez wytwórnię Columbia/CBS[81][155], skierowana zarówno do słuchaczy, jak i przemysłu muzycznego, pod przewodnictwem dyrektora Glena Brunmana(inne języki)[150]. W okresie poprzedzającym wydanie albumu CBS wydało 40 000 dolarów na reklamy, które wykorzystywały dwa poprzednie albumy Springsteena oraz cytat Jona Landaua: „Widziałem przyszłość rock and rolla, a jej imię to Bruce Springsteen” opublikowany w tygodniku „The Real Paper” po tym, jak Landau po raz pierwszy usłyszał Springsteena grającego „Born to Run” na żywo w maju 1975[i][36]. Reklamy te zwiększyły sprzedaż obu poprzednich albumów na tyle znacząco, że ponownie znalazły się one na liście Billboard Top LPs & Tape, nieco powyżej 60. miejsca, dwa lata po ich oryginalnych wydaniach[84]. W ramach przedsprzedaży zamówiono ponad 350 000 egzemplarzy Born to Run, ponad dwukrotnie więcej niż wynosiła łączna sprzedaż Greetings from Asbury Park, N.J. i The Wild, the Innocent & the E Street Shuffle[157].

Album Born to Run, wydany 25 sierpnia 1975[j][16][2][160], osiągnął 3. miejsce w amerykańskim zestawieniu Billboard Top LPs & Tape[161], znalazł się na szczycie listy magazynu „Record World(inne języki)[155] oraz dotarł do 36. miejsca na brytyjskiej liście UK Albums Chart[k][163]. W innych krajach album uplasował się na 7. miejscu w Australii[164], Holandii[165] i Szwecji[166], 20. w Irlandii[167], 26. w Norwegii[168], 28. w Nowej Zelandii[169] oraz 31. w Kanadzie[170]. Do końca 1975 sprzedano 700 000 egzemplarzy albumu[171]. Do 2022 uzyskał on w USA status siedmiokrotnej platynowej płyty przyznany przez Recording Industry Association of America[159]. Album był promowany przez dwa single. Pierwszy z nich, „Born to Run” z utworem „Meeting Across the River” na stronie B, został wydany 25 sierpnia 1975[30], dotarł do 23. miejsca na liście przebojów Billboard Hot 100[172][173] i zyskał dużą popularność zarówno w radiu, jak i na koncertach[171]. Drugi, „Tenth Avenue Freeze-Out” z piosenką „She’s the One” na stronie B[71], ukazał się w styczniu 1976[174] i osiągnął 83. miejsce na tej samej liście[15].

Szum medialny i fala krytyki

[edytuj | edytuj kod]

Album był bardzo wyczekiwany i szeroko promowany. W październiku 1975 Springsteen został pierwszym artystą, którego zdjęcia pojawiły się jednocześnie na okładkach magazynów „Time” i „Newsweek[175][176]. Jay Cocks z „Time” skupił się na Springsteenie jako artyście[177], natomiast Maureen Orth(inne języki) z „Newsweeka” zwróciła uwagę na kampanię promocyjną Columbii[172][176] i szum medialny wokół Springsteena[177], twierdząc, że jest on gwiazdą popu wykreowaną przez przemysł muzyczny[178].

Kwestia szumu medialnego stała się przedmiotem osobnych analiz, ponieważ krytycy zaczęli kwestionować, czy Springsteen to autentyczny artysta, czy też produkt promocji wytwórni płytowej[179][180]. Dziennikarz John Sinclair(inne języki) z czasopisma „Ann Arbor Sun(inne języki)” stwierdził, że Dave Marsh i Jon Landau byli „współspiskowcami w wielkiej akcji promocyjnej Springsteena”[181]. Dyskusje na temat zainteresowania albumem kontynuowano po jego wydaniu, kiedy ukazały się artykuły m.in. w magazynie „BusinessWeek(inne języki)” oraz w angielskim „Melody Maker. W tym ostatnim argumentowano, że w przypadku Springsteena nie można mówić o sztucznie wykreowanym szumie medialnym, ponieważ jest on rzeczywiście utalentowany, a nadmierna promocja służy jedynie artystom, którzy nie zasługują na taką uwagę[182]. Z perspektywy czasu Masur stwierdził, że „większość negatywnych reakcji wobec Springsteena wynikała z irytacji wokół medialnego szumu, a nie z samej muzyki, choć pisanie o tym szumie tylko dodatkowo napędzało machinę promocyjną”[183].

Springsteen poczuł się dotknięty medialną krytyką, szczególnie artykułem Henry’ego Edwardsa w „The New York Timesie, który krytykował zarówno jego, jak i płytę Born to Run[179][182][184]. Uważał, że stracił on panowanie nad swym rozgłosem[185], a kampania reklamowa Columbii, która określała go „przyszłością rock and rolla”, była błędem[186][187]. Stwierdził również, że po premierze albumu poczuł się wypalony i zagubiony oraz przyznał, że kolejne miesiące były jednym z najgorszych okresów jego życia[186]. Gdy krytyka płyty osłabła, jej sprzedaż zaczęła spadać i po 29 tygodniach album zniknął z zestawienia Billboard Top LPs & Tape[188]. W książce Flowers in the Dustbin (1999), były dziennikarz magazynów „Rolling Stone” oraz „Newsweek” James Miller napisał, że „masowy marketing” Springsteena w USA i Davida Bowiego jako Ziggy’ego Stardusta w Wielkiej Brytanii doprowadził do powszechnego przekonania, że „era niewinności w rocku dobiegła końca – prawdopodobnie na zawsze”[189].

Odbiór krytyczny

[edytuj | edytuj kod]

Album Born to Run otrzymał bardzo pozytywne recenzje od krytyków muzycznych[190], w szczególności za filmową narrację i produkcję z wykorzystaniem techniki ściany dźwięku[15]. Greil Marcus(inne języki) napisał na łamach magazynu „Rolling Stone”, że Springsteen wzbogaca romantyzowane amerykańskie motywy swoim majestatycznym brzmieniem, idealistycznym stylem rock and rolla, sugestywnymi tekstami i pełnym pasji wykonaniem, co razem składa się na „wspaniały” album[191]. W „The New York TimesieJohn Rockwell(inne języki) opisał Born to Run jako arcydzieło „punkowej poezji” i „jeden z najlepszych albumów ostatnich lat”[180]. W „The Village VoiceRobert Christgau stwierdził, że Springsteen kondensuje w swoich utworach duży ładunek amerykańskiego mitu i często mu się to udaje, pomimo jego skłonności do egzaltacji i „pseudotragicznego fatalizmu pięknego przegranego”[192].

Born to Run był chwalony przez wielu krytyków muzycznych, w tym Johna Rockwella(inne języki) (z lewej, 2015) i Roberta Hilburna(inne języki) (z prawej, 2012).

Wielu krytyków spodziewało się, że Born to Run otworzy Springsteenowi drogę do sukcesu komercyjnego[180][193][194]. Recenzenci chwalili wokale[195][196], muzykę[197][198][199][200] i produkcję[193]. W porównaniu do wcześniejszych albumów Springsteena, krytycy ocenili teksty jako bardziej przystępne i posiadające „uniwersalną jakość, która wykracza poza źródła i mity, z których czerpał”[180][201]. Lester Bangs(inne języki) zauważył w tekście dla magazynu „Creem(inne języki)”, że Springsteen „nie upycha już tylu sylab, ile tylko się da, w każdym wersie”[202][198]. Chwalono również grę członków zespołu E Street Band, w szczególności saksofonisty Clarence’a Clemonsa[193][203].

Niektórzy krytycy, w tym Bangs oraz Cocks[202][198][175], okrzyknęli Springsteena wizjonerem, którego przeznaczeniem jest uratowanie rocka[204] przed, jak to ujął Stephen Holden(inne języki), „jego obecnym stanem osłabienia”[196]. Bangs stwierdził, że Springsteen „przypomina nam, jak to jest kochać rock and rolla, jakbyś go właśnie odkrył, a potem go uchwycić i uczynić swoim z pewnością i precyzją”[202][198]. Robert Hilburn(inne języki) z „Los Angeles Timesa” nazwał Born to Run „bardzo ważnym” albumem, stwierdzając, że „minęło dużo czasu, odkąd ktokolwiek w rocku włożył tyle pasji i ambicji w album”[205]. W magazynie „Circus Raves(inne języki)” Holden umieścił Born to Run na liście najlepszych albumów dekady, obok Layla and Other Assorted Love Songs (1970), Who’s Next (1971) i Exile on Main St. (1972)[196], a David McGee zestawił Springsteena z legendami rocka takimi jak Elvis Presley, Chuck Berry, The Beatles, The Rolling Stones i Bob Dylan[197].

Born to Run otrzymało również negatywne recenzje od kilku krytyków, którzy uznali produkcję za przesadzoną i „zbyt nachalną”[194][206], piosenki za „schematyczne”[206], „przesadnie ekspresyjne” i „niewyróżniające się”[179], a samemu Springsteenowi zarzucili brak wyrazistego stylu wokalnego[207]. Langdon Winner(inne języki) argumentował na łamach „The Real Paper”, że ponieważ Springsteen świadomie przestrzega tradycji i standardów wychwalanych przez rockową krytykę, Born to Run jest „hołdem złożonym wszystkim klasycznym zasadom rock and rolla”[208]. Mike Jahn z „High Fidelity(inne języki)” skrytykował kompozycje, twierdząc, że Springsteen po trzech albumach zamyka się w roli twórcy utworów opartych na fikcyjnych postaciach, zamiast mówić własnym głosem[209]. Roy Carr(inne języki) z „NME” niekorzystnie porównał Springsteena do Davida Bowiego, uważając, że brakowało mu „rozmachu wizji” tego drugiego. Carr uznał również, że muzyka na płycie jest pozbawiona polotu, a sam Springsteen „często stara się za bardzo, w rezultacie przesadzając”[207]. W bardziej umiarkowanym tonie wypowiedział się Jerry Gilbert z „Sounds”, który stwierdził, że Born to Run nie jest tak „istotnym” albumem jak Greetings from Asbury Park, N.J. czy The Wild, the Innocent & the E Street Shuffle, ale wystarczająco odróżnia się od tych dwóch albumów, aby bronić się jako osobne dzieło: „Pokochałem go, ale nowym słuchaczom Springsteena polecałbym raczej sięgnąć po albumy, które wcześniej wywołały tak entuzjastyczne reakcje krytyki. Starzy fani będą musieli uzbroić się w cierpliwość”[203].

Płyta Born to Run została uznana za trzeci najlepszy album 1975 w corocznym plebiscycie krytyków Pazz & Jop organizowanym przez „The Village Voice”, za The Basement Tapes Boba Dylana i The Band oraz Horses Patti Smith[210]. Christgau, twórca plebiscytu, sklasyfikował ją na 12. miejscu w swoim własnym zestawieniu podsumowującym rok[211].

Trasy koncertowe i proces sądowy

[edytuj | edytuj kod]
A black and white photograph of seven men standing in a hallway. One is kneeling in the center while three stand on his left and three on his right
Springsteen (w środku, klęczący) i E Street Band w lutym 1977

Springsteen i członkowie E Street Band – Bittan, Clemons, Federici, Tallent, Weinberg i Van Zandt – kontynuowali tournée po Stanach Zjednoczonych przez resztę 1975, promując album Born to Run i występując przed szerszą publicznością po jego sukcesie[212]. W połowie listopada zespół udał się do Europy, aby zagrać swoje pierwsze koncerty poza Ameryką Północną[213][214].

Pierwsze koncertami były dwa występy w londyńskim Hammersmith Odeon[213]. Springsteen był niezadowolony ze sposobu, w jaki promowano wydarzenie, osobiście zrywał plakaty we foyer i nakazał, aby nie rozdawano przypinek z cytatem Landaua o „przyszłości rock and rolla”[215][216]. Pierwszy występ spotkał się z mieszanymi recenzjami brytyjskich krytyków. Choć sceniczna charyzma Springsteena została oceniona pozytywnie, niektórzy zwracali uwagę, że różnice kulturowe między USA a Wielką Brytanią przełożyły się na chłodniejszą reakcję publiczności[217]. Springsteen uznał ten występ za katastrofę[l][214][216]. Po powrocie do Stanów Zjednoczonych zespół zagrał pięć wyprzedanych koncertów w Tower Theater(inne języki) w Filadelfii pod koniec grudnia[m][221].

W 1976 między Springsteenem a Appelem doszło do nieporozumień dotyczących kierunku jego kariery. Appel chciał wykorzystać sukces Born to Run, wydając album koncertowy, podczas gdy Springsteen zamierzał wrócić do studia nagraniowego z Jonem Landauem[222][223][224]. Springsteen niepokoił się również brakiem dochodów osobistych, mimo komercyjnego sukcesu płyty[225]. Zorientowawszy się, że warunki jego kontraktu płytowego są niekorzystne, w lipcu 1976 wytoczył Appelowi proces sądowy o prawa do swojej twórczości. W wyniku postępowania prawnego nie mógł nagrywać w studiu przez niemal rok[n], w tym czasie kontynuował jednak trasę koncertową z E Street Band[226][227]. Druga część trasy koncertowej, nazywana nieoficjalnie „Chicken Scratch Tour”, trwała od marca do maja i obejmowała południowe stany USA[228][229].

Springsteen pisał nowy materiał w trasie oraz w swoim domu na farmie w Holmdel(inne języki) w stanie New Jersey, według doniesień tworząc od 40 do 70 utworów[226][227]. Kontynuował występy przez dziewięć miesięcy, od sierpnia 1976 do maja 1977, w ramach trasy nazwanej nieoficjalnie „Lawsuit Tour”, podczas której po raz pierwszy wykonał nowe utwory, takie jak „Something in the Night” i „The Promise”, które szybko zyskały popularność wśród publiczności[230][231]. Pozew zakończył się ugodą 28 maja 1977; Springsteen wykupił swój kontrakt z Appelem, który otrzymał jednorazową wypłatę oraz udział w tantiemach z trzech pierwszych albumów[o][223][226][232]. Springsteen i zespół natychmiast weszli do studia na początku czerwca, aby rozpocząć nagrania następcy Born to Run, przy współprodukcji Jona Landaua[233]. Sesje nagraniowe trwały dziewięć miesięcy[234], ponieważ Springsteen wymagał od muzyków perfekcji i przenosił się między różnymi studiami nagraniowymi[226]. Album Darkness on the Edge of Town(inne języki) został ostatecznie wydany w czerwcu 1978, trzy lata po premierze Born to Run[235].

Dziedzictwo

[edytuj | edytuj kod]

Sukces Born to Run uratował karierę Springsteena[236] i przyniósł mu status gwiazdy[237][238][239]. Album zapewnił Springsteenowi szerokie grono fanów w całych Stanach Zjednoczonych, które powiększało się wraz z kolejnymi wydawnictwami[240]. Według Kirkpatricka, album „nie tylko przyniósł Springsteenowi jego pierwszy przebój, ale także przekształcił muzykę rockową lat siedemdziesiątych, przesuwając granice tego, co wokalista i autor piosenek mógł osiągnąć w ramach gatunku”[241]. Hilburn i Carlin porównali Born to Run do albumów, które „wyznaczyły nowe brzmienie i charakter, na tyle silne, by trwale zmienić postrzeganie muzyki przez słuchaczy”, takich jak debiutancki album (1956) i The Sun Sessions (1976) Elvisa Presleya, amerykański debiut Beatlesów Meet the Beatles! (1964), Highway 61 Revisited (1965) i Blonde on Blonde (1966) Boba Dylana oraz Nevermind (1991) Nirvany[242]. Niektórzy krytycy stwierdzili, że Born to Run był połączeniem dorobku dwóch poprzednich dekad rock and rolla, który napędzał rozwój rocka w kolejnych dwudziestu latach i później[243][244]. W artykule z 2005 w magazynie „Treble” Hubert Vigilla nazwał album „wielką amerykańską płytą rock and rollową”[107].

Springsteen i E Street Band wykonali na żywo cały album Born to Run przy kilku okazjach[93], m.in. 7 maja 2008 w Count Basie Theatre(inne języki) w Red Bank[245], 20 września 2009 w United Center w Chicago[246] oraz podczas innych koncertów w ramach jesiennej części trasy koncertowej Working on a Dream Tour(inne języki) w 2009[247]. Album był też częściowo lub w całości wykonywany podczas niektórych koncertów trasy Wrecking Ball World Tour w 2013[248]. Cały album został ponownie wykonany 20 czerwca 2013 na Ricoh Arena w Coventry w Anglii i poświęcony pamięci aktora Jamesa Gandolfiniego, który zmarł poprzedniego dnia na zawał serca[p][249].

Analiza

[edytuj | edytuj kod]

Sukces Born to Run był ściśle związany z lękiem przed dorastaniem, który dotykał pokolenie nastolatków z połowy lat 70. Po tym, jak ominęła ich era beatu z lat 50. oraz ruchów praw obywatelskich i antywojennych z lat 60., nastolatkowie w połowie lat 70. czuli się wyobcowani w czasach politycznych zawirowań związanych z wojną w Wietnamie i rezygnacją prezydenta Richarda Nixona[250]. Dekada ta była również dotknięta stagflacją, która szczególnie uderzyła w amerykańską klasę robotniczą, co spowodowało utratę wiary w american dream przez wiele osób[251]. Komentujący zauważyli, że Born to Run uchwycił zbiorowo ideały całego pokolenia amerykańskiej młodzieży[32][252] i „odzwierciedlał kulturową zmianę” między latami 60. a 70.[250] Joshua Zeitz(inne języki) z „The Atlantic” podsumował: „Springsteen uosabiał utracone lata 70. – napięty, polityczny, robotniczy sprzeciw wobec ograniczeń Ameryki”[251]. Sam Springsteen stwierdził w 2005: „Rzecz, o której ludzie często zapominają w przypadku Born to Run, to fakt, że powstało ono po Watergate, po Wietnamie. Ludzie po prostu nie czuli się już tak młodzi, i to jest część tego, co sprawiło, że ta płyta była tak aktualna, ponieważ korzystałem z wielu klasycznych rockowych obrazów i klasycznych rockowych brzmień, ale pisałem w szczególnym momencie, kiedy ludziom niejako „podcięto nogi””[253].

Recenzje po latach

[edytuj | edytuj kod]
Recenzje
Wydawca Ocena
Album of the Year 97/100[254]
AllMusic 5/5 gwiazdek[2]
Chicago Tribune 3.5/4 gwiazdek[255]
Christgau's Record Guide A[256]
Encyclopedia of Popular Music(inne języki) 5/5 gwiazdek[257]
Entertainment Weekly B+[258]
MusicHound Rock(inne języki) 5/5 gwiazdek[259]
NME 9/10[260]
Q 5/5 gwiazdek[261]
Rolling Stone 5/5 gwiazdek[262]
The Rolling Stone Album Guide 5/5 gwiazdek[263]
Sputnikmusic 5/5[264]
Tom Hull – on the Web(inne języki) B+[265]

Recenzenci piszący z perspektywy czasu uważają Born to Run za arcydzieło[32][2][119][241][266] i jedno z najlepszych dzieł Springsteena[244][267][268][269][270][271][272]. Został on określony jako ponadczasowy album[102][273], który zapoczątkował karierę charakteryzującą się rozpoznawalnym, unikalnym brzmieniem oraz tekstami opisującymi dążenia do amerykańskiego snu[119][239]. Płytę chwalono również za warstwę instrumentalną stworzoną przez Springsteena i E Street Band[252] oraz poprawę względem poprzedniego albumu The Wild, the Innocent & the E Street Shuffle[2][102]. Lou Thomas z BBC Music(inne języki) opisał album jako „klasyczny, szczery muzyczny wyraz nadziei, marzeń i przetrwania”[274]. Hann z „The Guardian” stwierdził, że Born to Run to „album, na którym Springsteen zaczyna przechodzić od muzyka do idei, reprezentacji zestawu wartości osobistych i muzycznych”[269].

Pomimo swojego uznania, Born to Run spotkał się także z krytyką ze strony niektórych autorów, którzy uznali produkcję za „przesadzoną”[275] i opisali Springsteena jako „bardziej syntezującego niż innowacyjnego artystę”[255]. William Ruhlmann z AllMusic stwierdził, że „nazwanie [albumu] przesadzonym oznaczałoby niezrozumienie go”, ponieważ taki był zamiar Springsteena, podsumowując, że „płyta sama ogłosiła swoją wielkość dzięki piosenkom i brzmieniu, które spełniały obietnice Springsteena”[2]. W późniejszym artykule dla magazynu „Blender” Robert Christgau wskazał, że główną wadą albumu jest jego pompatyczna deklaracja wielkości, charakteryzująca się takimi elementami jak estetyka „ściany dźwięku, białego soulu w operze” i „niedomknięta narracja poszukiwawcza”. Niemniej jednak utrzymywał, że Born to Run był ważny ze względu na to, jak „jego świadome klasowo rzemiosło muzyczne zapewniło ulgę od pustych pretensji późnego hipisowskiego rocka stadionowego[276]. Zdaniem Christophera Johna Stephensa z magazynu „PopMatters”, mocne strony albumu można uznać także za jego słabości[277].

Zestawienia

[edytuj | edytuj kod]

Płyta Born to Run często pojawiała się na listach najlepszych albumów lat 70.[239][252][278] i wszech czasów[236][279]. Matthew Taub z „NME” stwierdził, że Born to Run to „prawdopodobnie najlepszy album rockowy lat 70. i z pewnością jeden z najlepszych, jakie kiedykolwiek nagrano”[267]. W 2023 czasopismo „American Songwriter” umieściło album na liście „10 płyt, które ukształtowały muzyczne oblicze lat 70.”[278]. W 1987 „Rolling Stone” umieścił go na 8. miejscu listy „100 najlepszych albumów ostatnich dwudziestu lat”[280], a w 2003 sklasyfikował go na 18. miejscu na „liście 500 najlepszych albumów wszech czasów[281]. W aktualizacji listy z 2012 pozycja została utrzymana, a w wersji z 2020 płyta spadła na 21. miejsce[282]. 2000 stacja radiowa NPR umieściła Born to Run na liście „100 najważniejszych albumów XX wieku”[279]. Rok później stacja telewizyjna VH1 uznała go za 27. najlepszy album wszech czasów[283], a w 2003 roku został sklasyfikowany jako najpopularniejszy album wszech czasów w pierwszym przewodniku muzycznym firmy Zagat Survey(inne języki)[284]. Płyta zajęła także 20. miejsce w trzecim wydaniu książki Colina Larkina(inne języki) All Time Top 1000 Albums(inne języki) (2000)[285] i została uwzględniona w książce 1001 Albums You Must Hear Before You Die(inne języki) (2006)[286]. Na liście „100 najlepszych albumówApple Music z 2024 album znalazł się na 22. miejscu[287].

W 2003 Born to Run został wpisany przez Bibliotekę Kongresu na listę National Recording Registry(inne języki) ze względu na „znaczenie kulturowe, historyczne lub estetyczne”[288]. W grudniu 2005 Frank Pallone, przedstawiciele stanu New Jersey w Izbie Reprezentantów Stanów Zjednoczonych, wraz z 21 współautorami, zgłosił projekt uchwały H.Res. 628, mający na celu uczczenie 30. rocznicy wydania Born to Run oraz całokształtu kariery Springsteena. Zazwyczaj tego rodzaju uchwały, honorujące zasłużonych obywateli, są przyjmowane w głosowaniu jawnym. Projekt został jednak odrzucony po skierowaniu do komisji United States House Committee on Education and the Workforce(inne języki)[289].

Reedycje

[edytuj | edytuj kod]
30th Anniversary Edition
Recenzje
Wydawca Ocena
Blender 4/5 gwiazdek[276]
Entertainment Weekly A−[290]
The Guardian 5/5 gwiazdek[218]
Pitchfork 10/10[112]
Stylus Magazine A[291]

Born to Run został ponownie wydany w latach 1977, 1980 i 1993[158]. 15 listopada 2005[292] Columbia wydała album jako rozszerzony box set z okazji 30. rocznicy premiery albumu. Zestaw zatytułowany 30th Anniversary Edition zawierał zremasterowaną wersję oryginalnego albumu na płycie CD oraz płytę DVD zawierającą dokument o powstawaniu albumu zatytułowany Wings for Wheels, a także film koncertowy przedstawiający występ Springsteena i zespołu E Street Band w londyńskim Hammersmith Odeon 18 listopada 1975[218]. Wings for Wheels zawiera wywiady ze Springsteenem i członkami E Street Band, a także dodatkowy materiał filmowy z koncertu z 1973 w Los Angeles[290]. Wydanie 30th Anniversary Edition spotkało się z uznaniem krytyków, którzy chwalili m.in. jakość zremasterowanego dźwięku[112][291][292]. Wings for Wheels zdobyło nagrodę Grammy w kategorii Best Long Form Music Video(inne języki) podczas 49. ceremonii wręczenia nagród Grammy w 2007[293].

W 2014 nowy remaster albumu autorstwa inżyniera dźwięku Boba Ludwiga(inne języki) został dołączony do The Album Collection Vol. 1 1973–1984(inne języki), box setu zawierającego zremasterowane wydania pierwszych siedmiu albumów Springsteena[294]. Wszystkie siedem albumów wydano osobno jako pojedyncze płyty z okazji Record Store Day(inne języki) w 2015[295][296].

Lista utworów

[edytuj | edytuj kod]

Wszystkie utwory zostały napisane przez Bruce’a Springsteena[297].

Strona A
1. Thunder Road(inne języki) 4:49
2. Tenth Avenue Freeze-Out(inne języki) 3:11
3. Night(inne języki) 3:00
4. Backstreets(inne języki) 6:30
17:30
Strona B
1. Born to Run(inne języki) 4:30
2. She's the One(inne języki) 4:30
3. Meeting Across the River(inne języki) 3:18
4. Jungleland(inne języki) 9:36
21:54

Personel

[edytuj | edytuj kod]

Opracowano na podstawie materiału źródłowego[297] oraz Margotina i Guesdona[298].

The E Street Band
Muzycy dodatkowi
Produkcja
Oprawa graficzna

Pozycje na listach

[edytuj | edytuj kod]
Lista (1975–76) Pozycja
Kent Music Report(inne języki) (Australia)[164] 7
RPM Top Singles(inne języki) (Kanada)[170] 31
Albums Chart (Irlandia)[167] 20
Dutch Album Top 100(inne języki) (Holandia)[165] 7
Official New Zealand Music Chart (Nowa Zelandia)[169] 28
VG-lista (Norwegia)[168] 26
Sverigetopplistan (Szwecja)[166] 13
UK Albums Chart (Wielka Brytania)[163] 36
Billboard Top LPs & Tape (Stany Zjednoczone)[161] 3
Record World(inne języki) (Stany Zjednoczone)[155] 1
Lista (1985) Pozycja
UK Albums Chart (Wielka Brytania)[162] 17
Lista (2005) Pozycja
Nielsen SoundScan (Kanada)[299] 44
Musica e dischi(inne języki) (Włochy)[300] 41
Sverigetopplistan (Szwecja)[166] 7
Billboard 200 (Stany Zjednoczone)[161] 18

Certyfikaty

[edytuj | edytuj kod]
Kraj Certyfikat Sprzedaż
Australia (ARIA)[301] 2× platynowa płyta 140 000^
Kanada (MC)[302] 2× platynowa płyta 200 000^
Finlandia (Musiikkituottajat)[303] Złota płyta 25 000[303]
Francja (SNEP)[304] Złota płyta 100 000*
Hiszpania (PROMUSICAE)[305] Złota płyta 50 000^
Holandia (NVPI)[306] Złota płyta 40 000^
Irlandia (IRMA)[307]

30th Anniversary Edition

Złota płyta 7 500^
Nowa Zelandia (RMNZ)[308] Platynowa płyta 15 000^
Stany Zjednoczone (RIAA)[159] 7× platynowa płyta 7 000 000
Wielka Brytania (BPI)[309] Platynowa płyta 300 000^
Wielka Brytania (BPI)[310]

Wideo – 30th Anniversary Edition

Platynowa płyta 50 000^
Włochy (FIMI)[311]

sprzedaż od 2009

Złota płyta 25 000*
* Dane dotyczące sprzedaży ustalone na podstawie certyfikatu.
^ Dane dotyczące wysyłek ustalone na podstawie certyfikatu.
‡ Dane dotyczące sprzedaży i streamingu ustalone na podstawie certyfikatu.


  1. CBS było międzynarodowym dystrybutorem Columbii poza Stanami Zjednoczonymi[11].
  2. Większość źródeł podaje marzec 1975[28][50][56], podczas gdy inne wskazują luty[57] lub kwiecień[55].
  3. Randy Brecker zagrał także we wstępie do utworu „Meeting Across the River”[69].
  4. Springsteen dalej zgłębiał tematy poruszone w „Night” na albumie Darkness on the Edge of Town(inne języki)[70].
  5. Autor William Ruhlmann stwierdził, że Springsteen zgłębiał później motyw platonicznej, lecz silnej przyjaźni między dwoma mężczyznami w utworze „Bobby Jean(inne języki)” z albumu Born in the U.S.A.[115].
  6. Masur stwierdził, że wykonania utworu na koncertach pod koniec lat 70. jednoznacznie wskazują, że Terry jest kobietą[129].
  7. Zdjęcia zostały zebrane i opublikowane w książce Meoli Born to Run: The Unseen Photos (2006)[141].
  8. Jedno ze zdjęć zostało później wykorzystane na okładce kompilacji Best of Bruce Springsteen(inne języki) z 2024[142].
  9. CBS i Columbia wznowiły promocję Springsteena po zobaczeniu tego cytatu; jeden z dyrektorów umieścił go na plakatach dla sklepów muzycznych[156].
  10. Inne źródła, w tym Recording Industry Association of America, podają jako datę wydania 1 września 1975[154][158][159]. Oficjalna strona internetowa Springsteena podaje datę 25 sierpnia[160].
  11. W 1985 album powrócił do zestawienia i dotarł do 17. miejsca[162].
  12. Występ z 18 listopada został sfilmowany i wydany w 2005 w edycji 30th Anniversary Edition albumu Born to Run[112][218]. W 2006 ukazał się on także jako osobny album koncertowy Hammersmith Odeon, London '75(inne języki)[219].
  13. Koncert z 31 grudnia został wydany w 2015 jako album koncertowy Tower Theater, Philadelphia 1975(inne języki)[220].
  14. Springsteen nie mógł nagrywać w studiu bez producenta zatwierdzonego przez Appela[226].
  15. W 1983 Appel odsprzedał swój udział Springsteenowi, przekazując mu pełne prawa do jego własnej muzyki[226].
  16. Członek E Street Band, Steven Van Zandt, występował razem z Gandolfinim w serialu telewizyjnym Rodzina Soprano (1999–2007)[249].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Sean Egan, Bruce Springsteen and Born to Run: 50 Years, Motorbooks, 23 września 2025, s. 162, ISBN 978-0-7603-9173-0 [dostęp 2025-08-18] (ang.).
  2. a b c d e f g William Ruhlmann, Born to Run – Bruce Springsteen [online], AllMusic [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2023-10-01] (ang.).
  3. a b c d Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 69–70.
  4. Bruce Springsteen – Born To Run. Discogs. [dostęp 2024-03-18]. (ang.).
  5. a b c d e f Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 70.
  6. Kirkpatrick 2007 ↓, s. 31.
  7. a b c d e Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 71–72.
  8. a b c d Dolan 2012 ↓, s. 108.
  9. a b c Kirkpatrick 2007 ↓, s. 32.
  10. Springsteen 2016 ↓, s. 194.
  11. Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 20.
  12. Eliot 1992 ↓, s. 116.
  13. Dolan 2012 ↓, s. 102.
  14. Springsteen 2016 ↓, s. 203.
  15. a b c d e f g h i j k l Dave Lifton, Bruce Springsteen's 'Born to Run': A Track-by-Track Guide, „Ultimate Classic Rock”, 22 sierpnia 2020 [dostęp 2025-08-08] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-10] (ang.).
  16. a b Brian Hiatt, Bruce Springsteen on Making of 'Born to Run' [online], Rolling Stone, 24 sierpnia 2020 [dostęp 2025-08-08] (ang.).
  17. Carlin 2012 ↓, s. 172.
  18. Springsteen 2016 ↓, s. 207–209.
  19. a b c Carlin 2012 ↓, s. 174.
  20. Guterman 2005 ↓, s. 65.
  21. Masur 2010 ↓, s. 41.
  22. a b c Dolan 2012 ↓, s. 107.
  23. Masur 2010 ↓, s. 49.
  24. a b c d e f Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 72.
  25. Carlin 2012 ↓, s. 175–177.
  26. Dolan 2012 ↓, s. 102–103.
  27. a b c d Kirkpatrick 2007 ↓, s. 35.
  28. a b Dave Lifton, How Bruce Springsteen Finally Became a Star With ‘Born to Run’, „Ultimate Classic Rock”, 25 sierpnia 2015 [dostęp 2025-08-09] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-15] (ang.).
  29. a b Masur 2010 ↓, s. 44–47.
  30. a b c d e f g Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 86–89.
  31. Masur 2010 ↓, s. 51.
  32. a b c d e Charles Moss, Born to Run at 40: A short history of the album that turned Bruce Springsteen into America's biggest rock star, „The Week”, 24 sierpnia 2015 [dostęp 2025-08-09] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-16] (ang.).
  33. a b Springsteen 2016 ↓, s. 210.
  34. a b Kirkpatrick 2007 ↓, s. 33.
  35. Carlin 2012 ↓, s. 186–187.
  36. a b c d e f Gaar 2016 ↓, s. 48–49.
  37. Gaar 2016 ↓, s. 50.
  38. a b Carlin 2012 ↓, s. 182–184.
  39. Dolan 2012 ↓, s. 109–111.
  40. a b c Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 90–91.
  41. Dolan 2012 ↓, s. 113.
  42. a b c d e Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 94–97.
  43. Masur 2010 ↓, s. 44.
  44. Dolan 2012 ↓, s. 113–114.
  45. Masur 2010 ↓, s. 48.
  46. a b Kirkpatrick 2007 ↓, s. 34.
  47. Carlin 2012 ↓, s. 188–189.
  48. Dolan 2012 ↓, s. 115–116.
  49. Masur 2010 ↓, s. 52–53.
  50. a b c d Carlin 2012 ↓, s. 194.
  51. a b c d Kirkpatrick 2007 ↓, s. 37.
  52. Carlin 2012 ↓, s. 178–179.
  53. Dolan 2012 ↓, s. 104–105.
  54. a b c Marsh 1981 ↓, s. 146.
  55. a b c Masur 2010 ↓, s. 54.
  56. a b Gaar 2016 ↓, s. 52.
  57. Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 68.
  58. Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 64.
  59. Eliot 1992 ↓, s. 100.
  60. Gaar 2016 ↓, s. 52–53.
  61. a b Dolan 2012 ↓, s. 123.
  62. a b c d e Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 74.
  63. Marsh 1981 ↓, s. 147.
  64. Kirkpatrick 2007 ↓, s. 37–38.
  65. a b c Marsh 1981 ↓, s. 149–150.
  66. Masur 2010 ↓, s. 58.
  67. Kirkpatrick 2007 ↓, s. 38.
  68. a b Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 76–78.
  69. a b c d e Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 92–93.
  70. a b c d Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 82–83.
  71. a b c d e f Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 80–81.
  72. Carlin 2012 ↓, s. 196–197.
  73. Masur 2010 ↓, s. 57–58.
  74. Dolan 2012 ↓, s. 111–112.
  75. Carlin 2012 ↓, s. 196.
  76. Masur 2010 ↓, s. 51–52.
  77. a b Masur 2010 ↓, s. 60.
  78. Kirkpatrick 2007 ↓, s. 38–39.
  79. Springsteen 2016 ↓, s. 222.
  80. a b c Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 75.
  81. a b Kirkpatrick 2007 ↓, s. 39.
  82. Carlin 2012 ↓, s. 195.
  83. a b Carlin 2012 ↓, s. 197–199.
  84. a b Dolan 2012 ↓, s. 124–125.
  85. Jonathan Bernstein, Greg Calbi's Invisible Touch, „Rolling Stone”, 4 grudnia 2021 [dostęp 2025-08-09] [zarchiwizowane z adresu 2024-01-17] (ang.).
  86. a b Masur 2010 ↓, s. 62.
  87. Dolan 2012 ↓, s. 125–126.
  88. Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 63.
  89. a b c Gaar 2016 ↓, s. 53.
  90. Neil McCormick, Springsteen’s 40-year secret is out – and all eyes are on a forgotten rock maverick, „The Telegraph”, 22 października 2020 [dostęp 2025-08-09] [zarchiwizowane z adresu 2020-11-01] (ang.).
  91. Regev 2013 ↓, s. 67.
  92. a b c d Carlin 2012 ↓, s. 200–201.
  93. a b c d Born to Run by Bruce Springsteen – Classic Rock Review [online], Classic Rock Review [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2023-01-28] (ang.).
  94. a b Kirkpatrick 2007 ↓, s. 36.
  95. a b c d Thom Zimny, Wings for Wheels: The Making of Born to Run, Thrill Hill Productions, 2005 [dostęp 2025-08-11] (ang.).
  96. a b Masur 2010 ↓, s. 43–44.
  97. a b David Fricke, The Band on Bruce: Their Springsteen : Rolling Stone [online], Rolling Stone, 21 stycznia 2009 [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2009-04-01] (ang.).
  98. Carlin 2012 ↓, s. 201.
  99. Masur 2010 ↓, s. 128.
  100. a b Springsteen 2003 ↓, s. 43–47.
  101. Masur 2010 ↓, s. 114.
  102. a b c d e Jordan Blum, 45 Reasons We Still Love Bruce Springsteen's Born to Run, „Consequence”, 25 sierpnia 2020 [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2023-03-25] (ang.).
  103. Masur 2010 ↓, s. 65.
  104. Masur 2010 ↓, s. 116.
  105. a b Kirkpatrick 2007 ↓, s. 41.
  106. Masur 2010 ↓, s. 110.
  107. a b c Hubert Vigilla, Bruce Springsteen's Born to Run is a classic rock triumph, „Treble”, 5 września 2005 [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2022-11-15] (ang.).
  108. Masur 2010 ↓, s. 72.
  109. a b c d Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 68–69.
  110. a b Veronika Hermann, Runaway American Dream: Nostalgia, Figurative Memory, and Autofiction in Stories of Born to Run, „Interdisciplinary Literary Studies”, 21 (1), 2019, s. 42–56, DOI10.5325/intelitestud.21.1.0042, ISSN 1524-8429 [dostęp 2025-08-11] (ang.).
  111. Masur 2010 ↓, s. 115.
  112. a b c d Mark Richardson, Bruce Springsteen: Born to Run: 30th Anniversary Edition [online], Pitchfork, 18 listopada 2005 [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-10] (ang.).
  113. Masur 2010 ↓, s. 109.
  114. a b c Masur 2010 ↓, s. 100.
  115. a b c d William Ruhlmann, 'Backstreets' – Bruce Springsteen Song Review [online], AllMusic [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-13] (ang.).
  116. Masur 2010 ↓, s. 66.
  117. Masur 2010 ↓, s. 70.
  118. a b Kirkpatrick 2007 ↓, s. 42.
  119. a b c d e f g h Kenneth Partridge, Bruce Springsteen’s ‘Born to Run’ Turns 40: Classic Track-by-Track Album Review, „Billboard”, 25 sierpnia 2015 [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2023-04-01] (ang.).
  120. a b James Gerard, 'Thunder Road' – Bruce Springsteen Song Review [online], AllMusic [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-13] (ang.).
  121. Dolan 2012 ↓, s. 120.
  122. Masur 2010 ↓, s. 71.
  123. a b William Ruhlmann, 'Tenth Avenue Freeze-Out' – Bruce Springsteen Song Review [online], AllMusic [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-13] (ang.).
  124. a b c d e Kirkpatrick 2007 ↓, s. 43.
  125. Masur 2010 ↓, s. 76.
  126. Masur 2010 ↓, s. 75.
  127. a b c Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 84–85.
  128. Masur 2010 ↓, s. 78.
  129. Masur 2010 ↓, s. 80.
  130. Masur 2010 ↓, s. 83.
  131. Jason Ankeny, 'Born to Run' – Bruce Springsteen Song Review [online], AllMusic [dostęp 2025-08-11] [zarchiwizowane z adresu 2020-05-27] (ang.).
  132. a b Carlin 2012 ↓, s. 202.
  133. a b Masur 2010 ↓, s. 87–88.
  134. a b Masur 2010 ↓, s. 89–90.
  135. Kirkpatrick 2007 ↓, s. 43–44.
  136. a b c Masur 2010 ↓, s. 91–93.
  137. Kirkpatrick 2007 ↓, s. 44–45.
  138. Carlin 2012 ↓, s. 202–203.
  139. a b c d e f The story behind Bruce Springsteen's Born To Run album artwork, „Louder”, 11 grudnia 2016 [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-10] (ang.).
  140. a b c d Masur 2010 ↓, s. 102.
  141. Eric Meola, Bruce Springsteen, Born to Run: The Unseen Photos, Insight Editions, 2006, ISBN 978-1-933784-09-0 [dostęp 2025-08-12] (ang.).
  142. Matthew Strauss, Bruce Springsteen Announces New Greatest Hits Album, „Pitchfork”, 1 marca 2024 [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-02] (ang.).
  143. Masur 2010 ↓, s. 106–107.
  144. Randy Lewis, Bruce Springsteen on the Stratocaster [online], Los Angeles Times, 13 lutego 2014 [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2014-02-20] (ang.).
  145. Readers Poll: The Best Album Covers of All Time [online], Rolling Stone, 15 czerwca 2011 [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-29] (ang.).
  146. Kaye i Brewer 2008 ↓, s. xii.
  147. a b Corey Irwin, Bruce Springsteen 'Born to Run' Album Cover Copycats, „Ultimate Classic Rock”, 24 sierpnia 2020 [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-07] (ang.).
  148. Masur 2010 ↓, s. 148.
  149. Carlin 2012 ↓, s. 197–198.
  150. a b c Carlin 2012 ↓, s. 199–200.
  151. Kirkpatrick 2007 ↓, s. 39–40.
  152. a b David Fricke, LIVE!: Twenty Concerts that Changed Rock & Roll, Rolling Stone, 4 czerwca 1987 [dostęp 2025-08-12] (ang.).
  153. Masur 2010 ↓, s. 119–120.
  154. a b Kirkpatrick 2007 ↓, s. 40.
  155. a b c Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 70–71.
  156. Carlin 2012 ↓, s. 180–181.
  157. Dolan 2012 ↓, s. 127.
  158. a b Gaar 2016 ↓, s. 198.
  159. a b c Gold & Platinum [online], Recording Industry Association of America [dostęp 2025-08-12] (ang.).
  160. a b Born to Run [online], Bruce Springsteen Official Website [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2024-04-29] (ang.).
  161. a b c Bruce Springsteen & the E Street Band Chart History [online], Billboard [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-04] (ang.).
  162. a b Born to Run – Bruce Springsteen | Official Charts [online], Official Charts Company [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2023-10-22] (ang.).
  163. a b Bruce Springsteen | full Official Chart History [online], Official Charts Company [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-16] (ang.).
  164. a b Kent 1993 ↓, s. 289.
  165. a b Steffen Hung, Bruce Springsteen - Born To Run [online], hitparade.ch [dostęp 2025-08-12] (niem.).
  166. a b c Swedishcharts.com – Bruce Springsteen – Born to Run [online], swedishcharts.com [dostęp 2025-08-12] (ang.).
  167. a b GFK Chart-Track [online], Irish Recorded Music Association [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-11] (ang.).
  168. a b Norwegiancharts.com – Bruce Springsteen – Born to Run [online], norwegiancharts.com [dostęp 2025-08-12] (ang.).
  169. a b charts.org.nz - Bruce Springsteen - Born To Run [online], charts.nz [dostęp 2025-08-12] (ang.).
  170. a b Item Display – RPM – Top Albums/CDs [online], RPM, 31 marca 2004 [dostęp 2025-08-12] [zarchiwizowane z adresu 2013-12-03] (ang.).
  171. a b Carlin 2012 ↓, s. 210.
  172. a b Dolan 2012 ↓, s. 128.
  173. Billboard Top 100 for the Week of November 1, 1975 [online], Billboard, 2 stycznia 2013 [dostęp 2025-08-13] (ang.).
  174. Dolan 2012 ↓, s. 132.
  175. a b Masur 2010 ↓, s. 129.
  176. a b Dave Lifton, Revisiting Bruce Springsteen's 'Time’ and ‘Newsweek’ Covers, „Ultimate Classic Rock” [dostęp 2025-08-13] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-17] (ang.).
  177. a b Kirkpatrick 2007 ↓, s. 45–46.
  178. Carlin 2012 ↓, s. 206.
  179. a b c Henry Edwards, If There Hadn't Been a Bruce Springsteen, Then the Critics Would Have Made Him Up; The Invention of Bruce Springsteen, The New York Times, 5 października 1975 [dostęp 2025-08-13] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-10] (ang.).
  180. a b c d John Rockwell, The Pop Life; 'Hype' and the Springsteen Case, The New York Times, 24 października 1975 [dostęp 2025-08-13] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-10] (ang.).
  181. Dolan 2012 ↓, s. 131.
  182. a b Masur 2010 ↓, s. 133.
  183. Masur 2010 ↓, s. 132.
  184. Dolan 2012 ↓, s. 129–130.
  185. Carlin 2012 ↓, s. 207.
  186. a b Masur 2010 ↓, s. 134–135.
  187. Dolan 2012 ↓, s. 130.
  188. Clarke 1990 ↓, s. 1109.
  189. Miller 1999 ↓, s. 325.
  190. Louis P. Masur, The long run with Springsteen, „Chicago Tribune”, 21 sierpnia 2005 [dostęp 2025-08-13] [zarchiwizowane z adresu 2014-07-14] (ang.).
  191. Greil Marcus, Born To Run, „Rolling Stone”, 9 października 1975 [dostęp 2025-08-13] [zarchiwizowane z adresu 2014-07-23] (ang.).
  192. Robert Christgau, Christgau's Consumer Guide, „The Village Voice”, robertchristgau.com, 22 września 1975 [dostęp 2025-08-13] [zarchiwizowane z adresu 2014-05-25] (ang.).
  193. a b c Top Album Picks, „Billboard”, worldradiohistory.com, 6 września 1975, s. 66 [dostęp 2025-08-13] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-15] (ang.).
  194. a b Masur 2010 ↓, s. 125.
  195. Masur 2010 ↓, s. 121.
  196. a b c Masur 2010 ↓, s. 127–128.
  197. a b Masur 2010 ↓, s. 126–127.
  198. a b c d Sawyers 2004 ↓, s. 75–77.
  199. Michael Watts, 'Born to Run', „Cashbox”, worldradiohistory.com, 6 września 1975, s. 2 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-16] (ang.).
  200. Michael Watts, Album Reviews: Pop Picks, „Cashbox”, worldradiohistory.com, 6 września 1975, s. 20 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-16] (ang.).
  201. Hits of the Week: Albums, „Record World”, worldradiohistory.com, 6 września 1975, s. 1 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-26] (ang.).
  202. a b c Masur 2010 ↓, s. 124–125.
  203. a b Jerry Gilbert, Bruce Springsteen: ''Born to Run'' (Columbia import), „Sounds”, Rock's Backpages, 13 września 1975 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-10] (ang.).
  204. Andy Greene, See Rare Bruce Springsteen Photos From 'Born to Run' Era, „Rolling Stone”, 27 października 2015 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2019-08-06] (ang.).
  205. Robert Hilburn, Back-to-School Record Collection for Hard Times, „Los Angeles Times”, Newspapers.com, 21 września 1975, s. 64–65 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-19] (ang.).
  206. a b Masur 2010 ↓, s. 128–129.
  207. a b Roy Carr, Bruce Springsteen: ''Born to Run'' (CBS Import), „NME”, Rock's Backpages, 6 września 1975 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-10] (ang.).
  208. Robert Christgau, Yes, There Is a Rock-Critic Establishment (But Is That Bad for Rock?), „The Village Voice”, robertchristgau.com, 26 stycznia 1976 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2014-03-25] (ang.).
  209. Mike Jahn, Bruce Springsteen: ''Born to Run'' (Columbia PC 33795), „High Fidelity (magazyn)”, Rock's Backpages, 1975 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-10] (ang.).
  210. Robert Christgau, The 1975 Pazz & Jop Critics Poll, „The Village Voice”, robertchristgau.com, 29 grudnia 1975 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2014-10-15] (ang.).
  211. Robert Christgau, Pazz & Jop 1975: It's Been a Soft Year for Hard Rock, „The Village Voice”, robertchristgau.com, 29 grudnia 1975 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2014-10-15] (ang.).
  212. Carlin 2012 ↓, s. 210–211.
  213. a b Carlin 2012 ↓, s. 211–212.
  214. a b Gaar 2016 ↓, s. 61.
  215. Dolan 2012 ↓, s. 130–131.
  216. a b Carlin 2012 ↓, s. 212–213.
  217. Masur 2010 ↓, s. 136–138.
  218. a b c Betty Clarke, Bruce Springsteen, ''Born to Run – 30th Anniversary Edition'', „The Guardian”, 18 listopada 2005 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2017-02-01] (ang.).
  219. Maddy Costa, Bruce Springsteen and the E Street Band, Hammersmith Odeon London '75, „The Guardian”, 24 lutego 2006 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2014-02-23] (ang.).
  220. Download Bruce Springsteen & The E Street Band December 31, 1975, Tower Theater, Upper Darby, PA MP3 and FLAC [online], Bruce Springsteen Live, 2014 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-05] (ang.).
  221. Carlin 2012 ↓, s. 213.
  222. Dolan 2012 ↓, s. 144.
  223. a b Kirkpatrick 2007 ↓, s. 49–51.
  224. Gaar 2016 ↓, s. 60.
  225. Gaar 2016 ↓, s. 61–62.
  226. a b c d e f Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 102–109.
  227. a b Keith Cameron, Bruce Springsteen: 'People thought we were gone. Finished', „The Guardian”, 23 września 2010 [dostęp 2025-08-14] [zarchiwizowane z adresu 2022-10-02] (ang.).
  228. Carlin 2012 ↓, s. 223.
  229. Dolan 2012 ↓, s. 137.
  230. Carlin 2012 ↓, s. 226.
  231. Dolan 2012 ↓, s. 146–149.
  232. Gaar 2016 ↓, s. 68–70.
  233. Dolan 2012 ↓, s. 149–150.
  234. Carlin 2012 ↓, s. 245.
  235. Gaar 2016 ↓, s. 71.
  236. a b Ashley Kahn, Springsteen Looks Back On 'Born to Run', The Wall Street Journal, 10 listopada 2005 [dostęp 2025-08-15] [zarchiwizowane 2023-09-30] (ang.).
  237. Dave Lifton, How Bruce Springsteen Finally Became a Star With ‘Born to Run’, „Ultimate Classic Rock”, 25 sierpnia 2015 [dostęp 2025-08-09] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-15] (ang.).
  238. Dolan 2012 ↓, s. 133–134.
  239. a b c Top 100 '70s Rock Albums, „Ultimate Classic Rock”, 5 marca 2015 [dostęp 2025-08-17] [zarchiwizowane z adresu 2021-01-16] (ang.).
  240. William Ruhlmann, Bruce Springsteen Bio | Bruce Springsteen Career, „MTV Artists”, MTV [dostęp 2025-08-17] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-08] (ang.).
  241. a b Kirkpatrick 2007 ↓, s. 45.
  242. Hilburn 1985 ↓, s. 68.
  243. Carlin 2012 ↓, s. 203.
  244. a b Dave Lifton, Bruce Springsteen Albums Ranked Worst to Best, „Ultimate Classic Rock”, 29 lipca 2015 [dostęp 2025-08-17] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-04] (ang.).
  245. Andy Greene, Bruce Springsteen Performs Two Full LPs at Rare Theater Show, „Rolling Stone”, 8 maja 2008 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-08] (ang.).
  246. Andy Greene, Bruce Springsteen Playing All of 'Born to Run' in Chicago, „Rolling Stone”, 28 lipca 2009 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2011-12-23] (ang.).
  247. Alex Young, Bruce Springsteen & the E Street Band announce hiatus, „Consequence of Sound”, 16 września 2009 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-19] (ang.).
  248. Stan Goldstein, Bruce Springsteen's Wrecking Ball tour: Stats and tidbits as European leg ends [online], NJ.com, 31 lipca 2013 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-08] (ang.).
  249. a b Eric R. Danton, Bruce Springsteen Dedicates 'Born to Run' to James Gandolfini, „Rolling Stone”, 21 czerwca 2013 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2013-06-24] (ang.).
  250. a b Masur 2010 ↓, s. 111–112.
  251. a b Joshua Zeitz, How Bruce Springsteen's ''Born to Run'' Captured the Decline of the American Dream, „The Atlantic”, 24 sierpnia 2015 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-11-21] (ang.).
  252. a b c The 70 Best Albums of the 1970s, „Paste”, 7 stycznia 2020 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-07] (ang.).
  253. Masur 2010 ↓, s. 112–113.
  254. Bruce Springsteen - Born to Run [online], Album of The Year [dostęp 2025-08-20] [zarchiwizowane z adresu 2024-12-28] (ang.).
  255. a b Greg Kot, The Recorded History Of Springsteen, „Chicago Tribune”, 23 sierpnia 1992 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2013-12-03] (ang.).
  256. Robert Christgau, Christgau's Record Guide: Rock Albums of the Seventies, New Haven: Ticknor and Fields, 1981, s. 366, ISBN 978-0-89919-025-9 [dostęp 2025-08-18] (ang.).
  257. Larkin 2011 ↓, s. 1957.
  258. David Browne, We look at Bruce Springteen's albums, „Entertainment Weekly”, 5 czerwca 1992 [dostęp 2025-08-20] [zarchiwizowane z adresu 2024-01-15] (ang.).
  259. Graff 1996 ↓, s. 638–639.
  260. Stuart Bailie, Terry Staunton, Ace of boss, „NME”, 11 marca 1995, s. 54–55 (ang.).
  261. Richard Williams, All or Nothing: The Springsteen back catalogue, „Q” (39), Rock's Backpages, grudzień 1989, s. 149 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2024-02-12] (ang.).
  262. Greil Marcus, Bruce Springsteen: Born To Run: Music Reviews, „Rolling Stone”, 26 lipca 2002 [dostęp 2025-08-20] [zarchiwizowane z adresu 2007-11-21] (ang.).
  263. Sheffield 2004 ↓, s. 771–773.
  264. Channing Freeman, Review: Bruce Springsteen - Born to Run [online], Sputnikmusic, 22 czerwca 2011 [dostęp 2025-08-18] (ang.).
  265. Tom Hull, Streamnotes (October 2016) [online], Tom Hull – on the Web, 29 października 2016 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2020-07-04] (ang.).
  266. Peter Gerstenzang, How Bruce Springsteen Made ‘Born To Run’ an American Masterpiece, „Observer”, 25 sierpnia 2015 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2019-07-04] (ang.).
  267. a b Matthew Taub, Every Bruce Springsteen album ranked in order of greatness, „NME”, 8 listopada 2022 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-04] (ang.).
  268. Steven Hyden, Every Bruce Springsteen Studio Album, Ranked [online], Uproxx, 11 listopada 2022 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-04] (ang.).
  269. a b Michael Hann, Bruce Springsteen's albums – ranked!, „The Guardian”, 30 maja 2019 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-01-31] (ang.).
  270. Al Shipley, Every Bruce Springsteen Album, Ranked, „Spin”, 11 listopada 2022 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-04] (ang.).
  271. Neil McCormick, Bruce Springsteen: all his albums ranked, from worst to best, „The Telegraph”, 24 października 2020 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-23] (ang.).
  272. Andrew Male, Bruce Springsteen’s Best Albums Ranked! [online], Mojo, 3 stycznia 2025 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2024-12-07] (ang.).
  273. Louis Masur, Springsteen’s Born to Run Almost Didn’t Get Released, „Slate”, 22 września 2009 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-10] (ang.).
  274. Lou Thomas, Review of Bruce Springsteen – Born to Run [online], BBC Music, 2007 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2016-10-19] (ang.).
  275. Jason Mendelsohn, Eric Klinger, Counterbalance 18: Bruce Springsteen – ‘Born to Run’ [online], PopMatters, 8 czerwca 2020 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-13] (ang.).
  276. a b Robert Christgau, Bruce Springsteen: "Born to Run (30th Anniversary Edition)" [online], www.robertchristgau.com [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2011-11-05] (ang.).
  277. Christopher John Stephens, Bruce Springsteen's 'Born to Run' Brought Elegiac Depth and Youthful Romanticism to Heartland Rock, „PopMatters”, 25 sierpnia 2020 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-13] (ang.).
  278. a b Jim Beviglia, Classic Rock Gems: 10 Albums That Shaped the 1970s Music Landscape, „American Songwriter”, 28 sierpnia 2023 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-29] (ang.).
  279. a b Masur 2010 ↓, s. 147.
  280. Anthony DeCurtis, Mark Coleman, The Best 100 Albums of the Last Twenty Years, „Rolling Stone” (507), 27 sierpnia 1987, s. 45 (ang.).
  281. 500 Greatest Albums of All Time, „Rolling Stone”, 31 maja 2012 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2019-07-04] (ang.).
  282. The 500 Greatest Albums of All Time, „Rolling Stone”, 22 września 2020 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-20] (ang.).
  283. The Greatest: 100 Greatest Albums of Rock & Roll [online], VH1 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2007-10-01] (ang.).
  284. Barry A. Jeckell, 'Born To Run' Tops Zagat Music Survey [online], Billboard, 23 września 2003 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2012-10-23] (ang.).
  285. Larkin 2000 ↓, s. 43.
  286. Dimery i Lydon 2006 ↓, s. 343.
  287. Apple Music 100 Best Albums [online], Apple Music, 2024 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2024-05-14] (ang.).
  288. Librarian of Congress Names 50 New Recordings to The National Recording Registry [online], Biblioteka Kongresu, 19 marca 2004 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-05] (ang.).
  289. Joal Ryan, Senate Shows the Boss Who's Boss, „Entertainment Weekly”, 15 listopada 2005 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2008-06-11] (ang.).
  290. a b Tom Sinclair, Movie Review: Born to Run: 30th Anniversary Edition (DVD), „Entertainment Weekly”, 15 listopada 2005 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2013-07-25] (ang.).
  291. a b Barry Schwartz, Bruce Springsteen - Born to Run: 30th Anniversary Edition - Review [online], Stylus Magazine, 18 stycznia 2006 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2012-05-10] (ang.).
  292. a b Thom Jurek, Born to Run [30th Anniversary Edition] - Bruce Springsteen [online], AllMusic [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-19] (ang.).
  293. 49th Annual Grammy Awards [online], Grammy.com [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2021-05-16] (ang.).
  294. Andy Greene, Bruce Springsteen to Release Remastered Album Box Set, „Rolling Stone”, 24 września 2014 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-06] (ang.).
  295. Nick Murray, Brandon Geist, Record Store Day 2015: The Ultimate Guide, „Rolling Stone”, 15 kwietnia 2015 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2021-02-26] (ang.).
  296. Amar Ediriwira, Record Store Day 2015: The full list of releases [online], The Vinyl Factory, 10 marca 2015 [dostęp 2025-08-18] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-09] (ang.).
  297. a b Poligrafia dołączona do albumu Born to Run; wyd. Columbia, nr kat. PC 33795.
  298. Margotin i Guesdon 2020 ↓, s. 76–94.
  299. ALBUMS : Top 100 [online], jam.canoe.ca, 20 listopada 2005 [dostęp 2025-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2005-11-28] (ang.).
  300. M&D: Classifiche [online], Musica e dischi [dostęp 2025-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2023-03-06] (wł.).
  301. ARIA Charts – Accreditations – 2008 Albums [online], Australian Recording Industry Association [dostęp 2025-08-19] (ang.).
  302. Canadian album certifications – Bruce Springsteen – Born to Run [online], Music Canada [dostęp 2025-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2020-11-29] (ang.).
  303. a b Kulta- ja platinalevyt [online], Musiikkituottajat [dostęp 2025-08-19] (fiń.).
  304. Les Certifications Officielles des Formats Longs (33 T. / CD / Albums / Téléchargements depuis 1973) [online], InfoDisc [dostęp 2025-08-19] (fr.).
  305. Listas Semanales [online], Productores de Música de España [dostęp 2025-08-20] (hiszp.).
  306. Database | Goud, Platina & Diamant [online], Goudplatina.nl [dostęp 2025-08-19] (ang.).
  307. The Irish Charts - 2005 Certification Awards - Gold [online], Irish Recorded Music Association [dostęp 2025-08-19] (ang.).
  308. Scapolo ↓, s. 2007.
  309. British album certifications – Bruce Springsteen – Born to Run [online], British Phonographic Industry [dostęp 2025-08-20] (ang.).
  310. British video certifications – Bruce Springsteen – Born to Run [online], British Phonographic Industry [dostęp 2025-08-20] (ang.).
  311. Italian album certifications – Bruce Springsteen – Born to Run [online], Federazione Industria Musicale Italiana [dostęp 2025-08-19] (wł.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]